Jezusa Judasz przedał
Polskie pieśni pasyjne
Collegium Vocale Bydgoszcz · Ars Nova


IMAGEN

arsnovapolonia.eu
collegiumvocale.bydgoszcz.pl
dux.pl
medieval.org

1996
Dux 0469

listopad 1996
Kościół św. Antoniego, Warszawa




1 - Salve alma crux beata   [4:30]
Muzyka: sekwencja łacińska Lauda Sion Salvatorem
Tekst: anonimowy twórca, graduał tamowski, z około 1526 r.
kołatki

2 - Mądrość Ojca Wszechmocnego   [3:20]
Muzyka: Cyprian BAZYLIK z Sieradza (około 1535-1600)
Tekst: Jakub Lubelczyk (?–po 1564), według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558, unikat Biblioteki Narodowej sygnatura XVI.o.265
flety proste: dwa tenorowe, dwa basowe

3 - Jezus Chrystus, Bóg Człowiek   [10:14]
Muzyka: z kancjonału Piotra Artomiusza, Toruń, 1587 r.
Tekst: według Aleksandra Briicknera – Jan z Witowa (?), pierwszy polski tłumacz tej łacińskiej pieśni godzinkowej, z około 1420 r., z rękopisu Biblioteki Publicznej w Petersburgu sygnatura Lat.XVII.o.131 (dawnej Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), obecnie zaginiony
fidel, kołatki

4 - Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego   [4:55]
Muzyka i tekst: z rękopisu klarysek gnieźnieńskich, z około 1600 r., według publikacji Józefa Surzyńskiego, 1885 r.
flet z rogu bawolego (gemshorn), flety proste: sopranowy, altowy, basowy; fidel, mazanki

5 - Jezus Chrystus, Bóg Człowiek (2)   [4:28]
Muzyka: wersja trzygłosowa z tabulatury Jana z Lublina, Kraśnik, z około 1540 r.
Tekst: z kancjonału Walentego z Brzozowa, 1554 r.
pozytyw, puzon wąskomenzurowany

6 - Bóg Wszechmogący, Ociec nasz niebieski   [2:37]
Muzyka i tekst: z kancjonału Jana Seklucjana, 1559 r.

7 - Żołtarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu: Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne   [6:40]
Muzyka i tekst: przypisane błogosławionemu Władysławowi z GIELNIOWa (przed 1450–1505) powstały około 1488, wersja czterogłosowa według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r., Biblioteka Narodowa sygnatura XVI.o.249
pomort, puzon wąskomenzurowany, fidel, mazanki, flety proste: sopranowy, altowy, tenorowy, basowy

8 - Chryste Panie Wszechmogący   [5:56]
Muzyka: melodia chorałowa z Liber Usualis nr 626
Tekst: z rękopisu Biblioteki Czartoryskich nr 2372, przełom XVI-XVII wieku
kołatki, lira korbowa

9 - Lament świętokrzyski: Posłuchajcie bracia miła   [4:58]
Muzyka: brak zapisu, improwizacja na melodię hymnu Crux fidelis
Tekst: Andrzej ze Słupi (?), z około 1470 r., z rękopisu Biblioteki Benedyktynów z klasztoru na Łysej Górze
flety z rogu bawolego (gemshorny)

10 - Krzyżu święty i chwalebny   [3:07]
Muzyka i tekst: według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r., unikat Biblioteki Narodowej, sygnatura XVI.o.238

11 - O Jezu, jakoś ciężko skatowany   [3:54]
Muzyka: z rękopisu klarysek gnieźnieńskich, z około 1600 r., według publikacji Józefa Surzyńskiego, 1885 r.
Tekst: kancjonału staniąteckiego St.A.k.98v-99, 1586
flety proste: trzybasowe, tenorowe i altowy

12 - Ciebie dla, człowiecze, dał Bóg przekłuć sobie bok   [3:31]
Muzyka: z rękopisu lwowskiego, z około 1622 r., w opracowaniu Hieronima Feichta
Tekst: pieśń pasyjna, III część Bogurodzicy, z rękopisu Biblioteki Narodowej w Warszawie nr 3016 – Sacramentale Mikołaja z Błonia, kodeks miechowski, 1456 r.
harfa gotycka

13 - Wszechmogący Nasz Panie   [2:13]
Muzyka i tekst: według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r., unikat Biblioteki Narodowej, sygnatura XVI.o.249

14 - Ach, nam nędznym grzesznym nasze grzeszenie   [1:46]
Muzyka: niemiecka pieśń Ach, wir armen Sünder Johannesa Bertrama i Hermanna Borna, 1561 r.
Tekst: z kancjonału Szymona Krofeya, 1586 r.








Teresa Budzisz-Krzyżanowska • recytacja (#8, 9), śpiew (#8)
Mariusz Gebel • kontratenor (#3, 12)


Zespół Muzyki Dawnej
Collegium Vocale Bydgoszcz
Michał Zieliński
(#1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 14)

Hanna Michalak • sopraní (solista: #2, 4, 7)
Janusz Cabała • kontratenor (solista: #4)
Michał Zieliński • tenor (solista: #2)
Roman Fijałkowski • baryton (solista: #6, 7)



Zespół Instrumentów Dawnych
Ars Nova
Jacek Urbaniak

Agata Sapiecha • fidel, mazanki
Barbara Toporowska • pozytyw
Mirosław Feldgebel • harfa gotycka
Mariusz Gebel • flety proste (altowy, tenorowy)
Paweł Kobus • flety proste (basowy, tenorowy)
Robert Krajewski • puzon wąskomenzurowany
Czesław Palkowski • flet prosty basowy, flet z rogu bawolego (gemshorn), lira korbowa
Jacek Urbaniak • flety proste (sopranowy, basowy), pomort, flet z rogu bawolego (gemshorn), kołatki








Polskie pieśni pasyjne

Historię męki i śmierci Jezusa Chrystusa, której coroczne wspomnienie było najistotniejszym momentem kalendarza liturgicznego od chwili wprowadzenia w Polsce chrześcijaństwa, wierni poznawali poprzez rozbudowane obrzędy Wielkiego Tygodnia. Obok kazań główną rolę odgrywały w nich inscenizacje fragmentów Ewangelii oraz pieśni. Utwory zawarte na płycie stanowią wybór spośród najwcześniejszych zachowanych zabytków bogatej polskiej twórczości literackiej i muzycznej związanej z okresem Wielkiego Postu (XV–XVI w.). Ten ważny nurt staropolskiej kultury, wyrażający w rozmaitej formie refleksję nad życiem i śmiercią, żal za grzechy oraz nadzieję na odkupienie, zaowocował wybitnymi dokonaniami zarówno w sferze języka, jak i muzyki. Obudowany nią dramat wielkopostny stanowił milowy krok w rozwoju teatru europejskiego. Z tej właśnie przyczyny obok pieśni pojawia się na płycie melorecytacja wybitnej polskiej aktorki, Teresy Budzisz-Krzyżanowskiej. Dokonana przez nią interpretacja staropolskiego tekstu nadaje mu współczesną wymowę – udowadnia, że dzieje Chrystusowej ofiary w ujęciu naszych przodków mogą być także dla nas źródłem refleksji i wzruszeń.

Sekwencję Salve, alma crux beata do tekstu anonimowego polskiego autora znamy z kopii powstałej przed rokiem 1526. Występowała ona w liturgii krzyża, dokumentując przenikanie się dwóch rodzajów zwróconej ku niemu pobożności: wcześniejszej, objawiającej się w wysławianiu narzędzia zbawienia, oraz późniejszej, charakterystycznej dla schyłku średniowiecza, a koncentrującej się na rozważaniu cierpień Chrystusa i okoliczności jego śmierci.

Inną popularną w XVI wieku pieśnią wielkopostną jest Mądrość Ojca Wszechmocnego. Zespoły Collegium Vocale Bydgoszcz i Ars Nova nagrały jej czterogłosową wersję autorstwa jednego z najwybitniejszych kompozytorów polskiego renesansu – Cypriana Bazylika z Sieradza.

Najstarszą znaną polską pieśnią pasyjną, której najdawniejszy przekaz datuje się na pierwszą ćwiartkę XV wieku, jest Jezus Chrystus, Bóg człowiek, mądrość Oćca swego. Stanowi ona parafrazę czternastowiecznych łacińskich godzinek o Męce Pańskiej. Pieśń ta, występując w rozmaitych wersjach, zdobyła popularność w XVI wieku, co poświadczają jej stosunkowo liczne odpisy. W niniejszym nagraniu wykonana została dwojako: w surowej, jednogłosowej wersji pochodzącej z czasów średniowiecznych oraz w wielogłosowej wersji renesansowej z bogato ornamentowaną partią pozytywu.

W utworze Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego modlitwy, lamenty chóru i Matki Boskiej oraz obrazy tortur próbuje się oddać za pomocą zmiennej instrumentacji zespołu fletów i surowego dźwięku fideli.

Prostą, typową renesansową budowę ma pieśń Bóg Wszechmogący, Ociec nasz niebieski. Wolna jest ona od ponurego nastroju. „Dlatego wszyscy w Duchu się weselmy...” – śpiewa się w ostatniej zwrotce z myślą o Zmartwychwstaniu i odkupieniu grzechów.

Oryginalnie polską pasyjną pieśnią godzinkową jest Żołtarz (tj. psałterz) Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu. Jej autorem jest patron Warszawy, bernardyn, błogosławiony Władysław z Gielniowa. W czasach renesansu pieśni tej nadano formę czterogłosu, w którym partię główną powierza się tenorowi. Pierwotna, średniowieczna melodia, mająca charakter popularny, grana jest tu przez pomort.

Śpiew Chryste Panie Wszechmogący, wzorowany na lamentacjach chorałowych, realistycznie opisuje mękę Chrystusa: policzkowanie, opluwanie, przybijanie do krzyża, przebijanie boku włócznią, pojenie octem i żółcią. Prosta, oparta na trzech dźwiękach melodia powraca w kolejnych strofach, rozpoczynających się na wzór starotestamentowych Lamentacji Jeremiasza literami alfabetu hebrajskiego. Melorecytacji, w której najważniejszą funkcję pełni słowo, towarzyszy monotonny, złowrogi dźwięk liry korbowej i kołatek.

Jednym z ulubionych przez średniowiecze gatunków literacko-muzycznych jest plankt. Stanowi on próbę opisu uczuć stojącej pod krzyżem Matki Bożej, inspirowaną apokryficznymi relacjami o Męce. W związku z rozwojem kultu maryjnego w Europie i coraz powszechniejszym wykorzystywaniem planktu w dramatyzacjach wielkopostnych jego treści, wzbogacane coraz to nowymi szczegółami, ulegały psychologicznemu pogłębieniu. Dowodzi tego niezbicie prawdziwy skarb polskiej literatury: pochodzący z klasztoru benedyktynów na Łysej Górze plankt Posłuchajcie, bracia miła (tw. Lament świętokrzyski), znany z zaginionego dziś zapisu z ok. 1470 roku. Wiersz ten, zapewne część większej całości – misterium pasyjnego, jest uważany przez historyków literatury za najlepszy polski utwór religijny napisany przed Janem Kochanowskim. W niezwykle kunsztownym formalnie ujęciu anonimowego autora postać nieszczęśliwej Matki nabiera ponadczasowego, symbolicznego i głęboko uczuciowego wymiaru. Nie zachowała się niestety muzyka do tego dzieła. Towarzyszące recytacji flety z rogu bawolego (gemshomy) improwizują na melodię łacińskiego hymnu Crux fidelis.

Adoracji symbolu męki Chrystusa miała służyć pieśń Krzyżu święty i chwalebny. Krzyż przestaje tu mieć znaczenie żałobne i staje się tryumfalnym znakiem Zbawienia.

W czterogłosowym lamencie elegijnym (planctus naturae) O Jezu, jakoś ciężko skatowany płaczą nie tylko ludzie, ale i cała przyroda. Lamentującym śpiewakom towarzyszy zespół czterech fletów, grających początkowo w niskim, potem zaś w wyższym rejestrze, tak aby w końcowym fragmencie wzbogacić brzmienie ornamentami i rozjaśnić koloryt utworu, zobrazowując tym samym nadzieję na rychłe przebudzenie do nowego życia.

Pieśń Ciebie dla, człowiecze, dał Bóg przekłuć sobie bok zapisano w rękopisie lwowskim jako trzecią część Bogurodzicy. Tekst, spisany znacznie wcześniej niż muzyka, ma charakter dydaktyczny – nawołuje do wiary, pokuty i miłości Boga. Paraliturgiczna, swobodna forma utworu w wersji zaproponowanej na płycie nawiązuje do średniowiecznego moralitetu.

Czterogłosowy śpiew Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat sprawił jest jedną z niezwykle licznych epickich pieśni o Męce Jezusa, jakie powstawały w pierwszej połowie XVI wieku. Do nagrania wybrano trzy z jej trzydziestu czterech pisanych barwną polszczyzną zwrotek, w których przedstawiono obrazowo historię życia i śmierci Zbawiciela.

Niektóre polskie śpiewy wielkopostne są tłumaczeniami pieśni obcojęzycznych. Tak jest na przykład z pieśnią Ach, nam nędznym grzesznym nasze grzeszenie, będącą spolszczeniem utworu Ach, wir armen Sünder Johannesa Bertrama i Hermanna Borna.





notes in english





IMAGEN

Matthias Grünewald: Der Isenheimer Altar