arsnovapolonia.eu
collegiumvocale.bydgoszcz.pl
dux.pl
medieval.org
1996
Dux 0469
listopad 1996
Kościół św. Antoniego, Warszawa
1 - Salve alma crux beata [4:30]
Muzyka: sekwencja łacińska Lauda Sion Salvatorem
Tekst: anonimowy twórca, graduał tamowski, z około 1526 r.
kołatki
2 - Mądrość Ojca Wszechmocnego [3:20]
Muzyka: Cyprian BAZYLIK z Sieradza (około 1535-1600)
Tekst: Jakub Lubelczyk (?–po 1564), według druku Mateusza
Siebeneichera, Kraków, 1558, unikat Biblioteki Narodowej sygnatura
XVI.o.265
flety proste: dwa tenorowe, dwa basowe
3 - Jezus Chrystus, Bóg Człowiek [10:14]
Muzyka: z kancjonału Piotra Artomiusza, Toruń, 1587 r.
Tekst: według Aleksandra Briicknera – Jan z Witowa (?), pierwszy polski
tłumacz tej łacińskiej pieśni godzinkowej, z około 1420 r., z rękopisu
Biblioteki Publicznej w Petersburgu sygnatura Lat.XVII.o.131 (dawnej
Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego), obecnie zaginiony
fidel, kołatki
4 - Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego [4:55]
Muzyka i tekst: z rękopisu klarysek gnieźnieńskich, z około 1600 r.,
według publikacji Józefa Surzyńskiego, 1885 r.
flet z rogu bawolego (gemshorn), flety proste: sopranowy, altowy,
basowy; fidel, mazanki
5 - Jezus Chrystus, Bóg Człowiek (2) [4:28]
Muzyka: wersja trzygłosowa z tabulatury Jana z Lublina, Kraśnik, z
około 1540 r.
Tekst: z kancjonału Walentego z Brzozowa, 1554 r.
pozytyw, puzon wąskomenzurowany
6 - Bóg Wszechmogący, Ociec nasz niebieski [2:37]
Muzyka i tekst: z kancjonału Jana Seklucjana, 1559 r.
7 - Żołtarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu:
Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne [6:40]
Muzyka i tekst: przypisane błogosławionemu Władysławowi z GIELNIOWa
(przed 1450–1505) powstały około 1488, wersja czterogłosowa według
druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r., Biblioteka Narodowa
sygnatura XVI.o.249
pomort, puzon wąskomenzurowany, fidel, mazanki, flety proste:
sopranowy, altowy, tenorowy, basowy
8 - Chryste Panie Wszechmogący [5:56]
Muzyka: melodia chorałowa z Liber Usualis nr 626
Tekst: z rękopisu Biblioteki Czartoryskich nr 2372, przełom XVI-XVII
wieku
kołatki, lira korbowa
9 - Lament świętokrzyski: Posłuchajcie bracia miła
[4:58]
Muzyka: brak zapisu, improwizacja na melodię hymnu Crux fidelis
Tekst: Andrzej ze Słupi (?), z około 1470 r., z rękopisu Biblioteki
Benedyktynów z klasztoru na Łysej Górze
flety z rogu bawolego (gemshorny)
10 - Krzyżu święty i chwalebny [3:07]
Muzyka i tekst: według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r.,
unikat Biblioteki Narodowej, sygnatura XVI.o.238
11 - O Jezu, jakoś ciężko skatowany [3:54]
Muzyka: z rękopisu klarysek gnieźnieńskich, z około 1600 r., według
publikacji Józefa Surzyńskiego, 1885 r.
Tekst: kancjonału staniąteckiego St.A.k.98v-99, 1586
flety proste: trzybasowe, tenorowe i altowy
12 - Ciebie dla, człowiecze, dał Bóg przekłuć sobie bok
[3:31]
Muzyka: z rękopisu lwowskiego, z około 1622 r., w opracowaniu Hieronima
Feichta
Tekst: pieśń pasyjna, III część Bogurodzicy, z rękopisu Biblioteki
Narodowej w Warszawie nr 3016 – Sacramentale Mikołaja z Błonia, kodeks
miechowski, 1456 r.
harfa gotycka
13 - Wszechmogący Nasz Panie [2:13]
Muzyka i tekst: według druku Mateusza Siebeneichera, Kraków, 1558 r.,
unikat Biblioteki Narodowej, sygnatura XVI.o.249
14 - Ach, nam nędznym grzesznym nasze grzeszenie [1:46]
Muzyka: niemiecka pieśń Ach, wir armen Sünder Johannesa Bertrama i
Hermanna Borna, 1561 r.
Tekst: z kancjonału Szymona Krofeya, 1586 r.
Teresa Budzisz-Krzyżanowska • recytacja (#8, 9), śpiew
(#8)
Mariusz Gebel • kontratenor (#3, 12)
Zespół Muzyki Dawnej
Collegium Vocale Bydgoszcz
Michał Zieliński
(#1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 13, 14)
Hanna Michalak • sopraní (solista: #2, 4, 7)
Janusz Cabała • kontratenor (solista: #4)
Michał Zieliński • tenor (solista: #2)
Roman Fijałkowski • baryton (solista: #6, 7)
Zespół Instrumentów Dawnych
Ars Nova
Jacek Urbaniak
Agata Sapiecha • fidel, mazanki
Barbara Toporowska • pozytyw
Mirosław Feldgebel • harfa gotycka
Mariusz Gebel • flety proste (altowy, tenorowy)
Paweł Kobus • flety proste (basowy, tenorowy)
Robert Krajewski • puzon wąskomenzurowany
Czesław Palkowski • flet prosty basowy, flet z rogu bawolego
(gemshorn), lira korbowa
Jacek Urbaniak • flety proste (sopranowy, basowy), pomort, flet z
rogu bawolego (gemshorn), kołatki
Polskie pieśni pasyjne
Historię męki i śmierci Jezusa Chrystusa, której
coroczne wspomnienie było najistotniejszym momentem kalendarza
liturgicznego od chwili wprowadzenia w Polsce chrześcijaństwa, wierni
poznawali poprzez rozbudowane obrzędy Wielkiego Tygodnia. Obok kazań
główną rolę odgrywały w nich inscenizacje fragmentów Ewangelii oraz
pieśni. Utwory zawarte na płycie stanowią wybór spośród
najwcześniejszych zachowanych zabytków bogatej polskiej twórczości
literackiej i muzycznej związanej z okresem Wielkiego Postu (XV–XVI
w.). Ten ważny nurt staropolskiej kultury, wyrażający w rozmaitej
formie refleksję nad życiem i śmiercią, żal za grzechy oraz nadzieję na
odkupienie, zaowocował wybitnymi dokonaniami zarówno w sferze języka,
jak i muzyki. Obudowany nią dramat wielkopostny stanowił milowy krok w
rozwoju teatru europejskiego. Z tej właśnie przyczyny obok pieśni
pojawia się na płycie melorecytacja wybitnej polskiej aktorki, Teresy
Budzisz-Krzyżanowskiej. Dokonana przez nią interpretacja staropolskiego
tekstu nadaje mu współczesną wymowę – udowadnia, że dzieje Chrystusowej
ofiary w ujęciu naszych przodków mogą być także dla nas źródłem
refleksji i wzruszeń.
Sekwencję Salve, alma crux beata do tekstu anonimowego
polskiego autora znamy z kopii powstałej przed rokiem 1526. Występowała
ona w liturgii krzyża, dokumentując przenikanie się dwóch rodzajów
zwróconej ku niemu pobożności: wcześniejszej, objawiającej się w
wysławianiu narzędzia zbawienia, oraz późniejszej, charakterystycznej
dla schyłku średniowiecza, a koncentrującej się na rozważaniu cierpień
Chrystusa i okoliczności jego śmierci.
Inną popularną w XVI wieku pieśnią wielkopostną jest Mądrość Ojca
Wszechmocnego. Zespoły Collegium Vocale Bydgoszcz i Ars Nova
nagrały jej czterogłosową wersję autorstwa jednego z najwybitniejszych
kompozytorów polskiego renesansu – Cypriana Bazylika z Sieradza.
Najstarszą znaną polską pieśnią pasyjną, której najdawniejszy przekaz
datuje się na pierwszą ćwiartkę XV wieku, jest Jezus Chrystus, Bóg
człowiek, mądrość Oćca swego. Stanowi ona parafrazę
czternastowiecznych łacińskich godzinek o Męce Pańskiej. Pieśń ta,
występując w rozmaitych wersjach, zdobyła popularność w XVI wieku, co
poświadczają jej stosunkowo liczne odpisy. W niniejszym nagraniu
wykonana została dwojako: w surowej, jednogłosowej wersji pochodzącej z
czasów średniowiecznych oraz w wielogłosowej wersji renesansowej z
bogato ornamentowaną partią pozytywu.
W utworze Wszyscy mieszkańcy dworu niebieskiego modlitwy,
lamenty chóru i Matki Boskiej oraz obrazy tortur próbuje się oddać za
pomocą zmiennej instrumentacji zespołu fletów i surowego dźwięku
fideli.
Prostą, typową renesansową budowę ma pieśń Bóg Wszechmogący, Ociec
nasz niebieski. Wolna jest ona od ponurego nastroju. „Dlatego
wszyscy w Duchu się weselmy...” – śpiewa się w ostatniej zwrotce z
myślą o Zmartwychwstaniu i odkupieniu grzechów.
Oryginalnie polską pasyjną pieśnią godzinkową jest Żołtarz (tj.
psałterz) Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu.
Jej autorem jest patron Warszawy, bernardyn, błogosławiony Władysław z
Gielniowa. W czasach renesansu pieśni tej nadano formę czterogłosu, w
którym partię główną powierza się tenorowi. Pierwotna, średniowieczna
melodia, mająca charakter popularny, grana jest tu przez pomort.
Śpiew Chryste Panie Wszechmogący, wzorowany na lamentacjach
chorałowych, realistycznie opisuje mękę Chrystusa: policzkowanie,
opluwanie, przybijanie do krzyża, przebijanie boku włócznią, pojenie
octem i żółcią. Prosta, oparta na trzech dźwiękach melodia powraca w
kolejnych strofach, rozpoczynających się na wzór starotestamentowych
Lamentacji Jeremiasza literami alfabetu hebrajskiego. Melorecytacji, w
której najważniejszą funkcję pełni słowo, towarzyszy monotonny,
złowrogi dźwięk liry korbowej i kołatek.
Jednym z ulubionych przez średniowiecze gatunków literacko-muzycznych
jest plankt. Stanowi on próbę opisu uczuć stojącej pod krzyżem Matki
Bożej, inspirowaną apokryficznymi relacjami o Męce. W związku z
rozwojem kultu maryjnego w Europie i coraz powszechniejszym
wykorzystywaniem planktu w dramatyzacjach wielkopostnych jego treści,
wzbogacane coraz to nowymi szczegółami, ulegały psychologicznemu
pogłębieniu. Dowodzi tego niezbicie prawdziwy skarb polskiej
literatury: pochodzący z klasztoru benedyktynów na Łysej Górze plankt Posłuchajcie,
bracia miła (tw. Lament świętokrzyski), znany z zaginionego
dziś zapisu z ok. 1470 roku. Wiersz ten, zapewne część większej całości
– misterium pasyjnego, jest uważany przez historyków literatury za
najlepszy polski utwór religijny napisany przed Janem Kochanowskim. W
niezwykle kunsztownym formalnie ujęciu anonimowego autora postać
nieszczęśliwej Matki nabiera ponadczasowego, symbolicznego i głęboko
uczuciowego wymiaru. Nie zachowała się niestety muzyka do tego dzieła.
Towarzyszące recytacji flety z rogu bawolego (gemshomy) improwizują na
melodię łacińskiego hymnu Crux fidelis.
Adoracji symbolu męki Chrystusa miała służyć pieśń Krzyżu święty i
chwalebny. Krzyż przestaje tu mieć znaczenie żałobne i staje się
tryumfalnym znakiem Zbawienia.
W czterogłosowym lamencie elegijnym (planctus naturae) O
Jezu, jakoś ciężko skatowany płaczą nie tylko ludzie, ale i cała
przyroda. Lamentującym śpiewakom towarzyszy zespół czterech fletów,
grających początkowo w niskim, potem zaś w wyższym rejestrze, tak aby w
końcowym fragmencie wzbogacić brzmienie ornamentami i rozjaśnić koloryt
utworu, zobrazowując tym samym nadzieję na rychłe przebudzenie do
nowego życia.
Pieśń Ciebie dla, człowiecze, dał Bóg przekłuć sobie bok
zapisano w rękopisie lwowskim jako trzecią część Bogurodzicy.
Tekst, spisany znacznie wcześniej niż muzyka, ma charakter dydaktyczny
– nawołuje do wiary, pokuty i miłości Boga. Paraliturgiczna, swobodna
forma utworu w wersji zaproponowanej na płycie nawiązuje do
średniowiecznego moralitetu.
Czterogłosowy śpiew Wszechmogący nasz Panie, dziwnoś swój świat
sprawił jest jedną z niezwykle licznych epickich pieśni o Męce
Jezusa, jakie powstawały w pierwszej połowie XVI wieku. Do nagrania
wybrano trzy z jej trzydziestu czterech pisanych barwną polszczyzną
zwrotek, w których przedstawiono obrazowo historię życia i śmierci
Zbawiciela.
Niektóre polskie śpiewy wielkopostne są tłumaczeniami pieśni
obcojęzycznych. Tak jest na przykład z pieśnią Ach, nam nędznym
grzesznym nasze grzeszenie, będącą spolszczeniem utworu Ach,
wir armen Sünder Johannesa Bertrama i Hermanna Borna.
notes in
english
Matthias Grünewald: Der
Isenheimer Altar