Muzyka polskiego Renesansu
Ars Nova • Subtilior Ensemble

arsnovapolonia.eu
travers-music.com
folk.pl
wsm.serpent.pl

2006
Travers CD 006






Utwory religijne, świeckie: moralizatorskie, królewskie, obyczajowe, polityczne, tanceczne, instrumentalne z XVI-XVII w.

Nagranie z okazji 25-lecia zespołu Ars Nova

1 - Mikołaj GOMÓŁKA (tekst Jan Kochanowski): Nieście chwałę mocarze (Psalm 29)   [2:06]

2 - Mikołaj GOMÓŁKA (tekst Jan Kochanowski): Królu niebieski (Psalm 28)   [2:08]

3 - Anonim (tekst Mikołaj Rej): Przestrach na złe sprawy ludzkiego żywota   [2:12]

4 - Wacław z SZAMOTUŁ (tekst Andrzej Trzecieski): Modlitwa, gdy dziatki spać idą   [3:24]

5 - Wacław z SZAMOTUŁ (tekst Mikołaj Rej): Kryste dniu naszej światłości   [2:32]

6 - Sebastian z FELSZTYNA: Alleluia ad Rorate, cum prosa, Ave Maria (instr.)   [2:14]

7 - Jerzy LIBAN z Legnicy (tekst Wincenty z Kielczy): Ortus de Polonia   [1:07]

8 - Cyprian BAZYLIK (tekst Andrzej Trzecieski): Nabożna piosenka   [2:14]

9 - Cyprian BAZYLIK (tekst Jakub Lubelczyk): Zaniechaj towarzystwa z ludźmi złościwemi   [3:29]

10 - Seweryn KOŃ: Bez tytułu (instr.)   [1:22]

11 - Krzysztof BOREK: Kyrie z mszy Te Deum laudamus   [3:39]

12 - Marcin LEOPOLITA: Cibavit eos (instr.)   [1:43]

13 - Marcin LEOPOLITA: Sanctus z Missa Paschalis   [3:13]

14 - Walenty BAKFARK: Czarna krowa (instr.)   [3:04]

15 - Wojciech DŁUGORAJ: Vilanella Polonica   [1:45]

16 - Anonim z tabulatury Jana z Lublina: Taniec 5 (bez tytułu)   [1:56]

17 - Anonim z tabulatury Jana z Lublina: Taniec Hajducki   [0:50]

18 - Anonim z tabulatury Jana z Lublina: Taniec Szewczyk idzie po ulicy szydełka nosząc   [1:57]

19 - Anonim z tabulatury Jana z Lublina: Taniec Rocal fuza   [1:25]

20 - Anonim z tabulatury gdańskiej (1 poł. XVII w.): Taniec 33 (bez tytułu)   [1:47]

21 - Anonim (tekst Mikołaj Rej): Napis nad grobem zacnej królowej Barbary Radziwiłłowny   [3:10]

22 - Anonim (melodia Lamentacji z Ciemnej Jutrzni): Chryste Panie Wszechmogący   [4:42]

23 - Anonim (tekst Andrzej Trzecieski ?): Pieśń o śmierci króla jego miłości, Starego Zygmunta I   [4:26]

24 - Krzysztof Klabon (tekst Stanisław Grochowski): Sławne potomstwo Lechowe   [2:20]

25 - Anonim: Pieśń o weselu najaśniejszego króla Zygmunta II   [1:55]

26 - Anonim (pocz.XVII w.): Pieśń rokoszan Zebrzydowskiego   [2:11]






Soliści:

Wojciech Siemion • melorecytacja (#22)
Anna Mikołajczyk-Niewiedział • sopran (#9, 21)
Marta Wróblewska • sopran (#3, 24, 25)
Grzegorz Zychowicz • bas (#1, 23)

Ars Nova
Jacek Urbaniak

Małgorzata Feldgebel • fidel
Joanna Nogal • fidel
Mirosław Feldgebel • harfa, bęben, śpiew
Marcin Zalewski • lira korbowa, psałterium, bęben, viola da gamba
Paweł Zalewski • lira korbowa
Piotr Wawreniuk • puzon
Robert Krajewski • puzon
Przemysław Bychawski • puzon
Krzysztof Owczynik • flety, cornamuse, fujarki, kołatki, dzwonki, śpiew
Jacek Urbaniak • pomorty, flety, kołatki, śpiew

Subtilior Ensemble
Piotr Zawistowski

Bożena Bojarn-Przybyła • sopran
Marta Wróblewska • sopran
Piotr Olech • kontratenor
Sebastian Ostapczuk • kontratenor
Piotr Szewczyk • tenor
Krzysztof Chalimoniuk • baryton
Mariusz Perkowski • baryton
Andrzej Zawisza • bas
Piotr Zawistowski • bas

Nieście chwałę mocarze, Królu niebieski są częścią zbioru 150 psalmów – najważniejszego i najobszerniejszego dzieła polskiego renesansu: Melodyje na psałterz polski. Wydane w drukarni Łazarza Andrysowicza w Krakowie w r. 1580 na zamówienie biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego, przeznaczone były dla "naszych prostych domaków". Zachwycając kunsztem słowa i melodii, stanowią do dziś podstawę repertuaru polskich chórów. Wersja wokalno-instrumentalna należy do rzadkości, choć z pewnością mogła zaistnieć w czasach renesansu. Hymniczny, wręcz szlagierowy psalm Nieście chwałę z łatwą do zapamiętania melodią poprzedza żarliwy i piękny psalm Królu niebieski. Mikołaj Gomółka z Sandomierza (1535-ok. 1595) przebywał od roku 1545 na dworze królewskim Zygmunta Augusta jako śpiewak chłopięcy i paź. W roku 1558 został fistulatorem grającym na instrumentach dętych drewnianych, w 1563 opuścił służbę królewską , przebywał w Sandomierzu, będąc finansistą, prawnikiem, ławnikiem i radnym... Około roku 1570 ożenił się z Jadwigą – córką rajcy z Tarnowa. Od 1578 pracował znów jako muzyk na dworze biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego, który nadał mu kopalnie w Muszynie (?)

Przestrach to bardzo rejowska pieśń pełna wigoru i staropolskiej dosadności. Rej moralizuje w tanecznym rytmie mazurowym przedzielanym synkopami i pauzą, co jeszcze bardziej uwydatnia sprężystość i giętkość słowa.

Modlitwa, gdy dziatki spać idą to najpiękniejszy utwór polskiego renesansu, który jest nawet sygnałem współczesnego programu telewizyjnego – przyciągającym uwagę swym natchnionym charakterem. Niebiańskie frazy porywają słuchaczy od 400 lat i przenoszą w świat zaczarowanych dźwięków wielkiego Szamotulczyka. Prezentujemy premierowe nagranie tej pieśni w wersji z instrumentami.

Kryste dniu naszej światłości to następna piękna pieśń Szamotulczyka i Reja – dwóch artystów, którzy przeszli do obozu reformacji. Pełna religijnego i moralizatorskiego żaru pieśń zazwyczaj śpiewana przez 4-głosowe chóry a capella, tu wykonana jest przez solistkę i instrumenty renesansowe. Wacław z Szamotuł (ok. 1520-1560) związany był z dworem kasztelana Hieronima Chodkiewicza w Wilnie, od 1547 roku zatrudniony jako kompozytor dworu króla Zygmunta Augusta, a od 1555 związany z innowierczym dworem Mikołaja Radziwiłła. Był również poetą. Choć do dziś zachowało się zaledwie jedenaście jego utworów, cieszy się on sławą najwybitniejszego twórcy polskiego renesansu. Komponował w stylu dojrzałej polifonii niderlandzkiej.

Alleluja ad Rorate, cum prosa Ave Maria wykonana tu w wersji instrumentalnej, oparta jest na tzw. cantus firmus w środkowym głosie tenorowym, który grają dzwonki i fidel. Jest to motet wokalny, jeden z najstarszych polskich przykładów muzyki polifonicznej. Sebastian z Felsztyna (ok. 1480-1552) był teoretykiem i kompozytorem. Studiował w Akademii Krakowskiej, był wikariuszem w Felsztynie i Przemyślu i proboszczem w Sanoku. Wydał m.in. traktaty o muzyce chorałowej i podręcznik zapisu nutowego.

Ortus de Polonia oparty jest na tzw. cantus firmus w środkowym głosie tenorowym, granym również przez puzon. Jego melodia pochodzi z popularnej XIII- wiecznej historii rymowanej o św. Stanisławie. Jerzy Liban z Legnicy (1464-ok. 1546) był filologiem, kompozytorem, teoretykiem muzyki i wybitnym humanistą. Studiował w Akademii Krakowskiej oraz w Kolonii. Był profesorem wspomnianej Akademii, kantorem i rektorem szkoły parafialnej przy Kościele Mariackim w Krakowie. Jest autorem dzieł z zakresu filologii klasycznej, hellenistyki, hebraistyki, traktatów muzycznych i dwunastu kompozycji. Wincenty z Kielczy - pierwszy znany z nazwiska polski kompozytor i poeta (ok. 1200-1270) nauki pobierał w katedralnej szkole krakowskiej, od 1222 roku był kapelanem biskupa krakowskiego – Odrowąża, 1227-1235 był kanonikiem krakowskim, uczestniczył w wyprawie do Modeny po zwłoki Iwona, zabiegał o kanonizację św. Stanisława i prawdopodobnie w niej uczestniczył w Asyżu w 1253 roku. Od 1257 przebywał w klasztorze Dominikanów w Krakowie, później w Raciborzu, gdzie był przeorem.

Nabożna piosnka, Zaniechaj towarzystwa z ludźmi złościwemi – dwie pieśni Bazylika wpisują się w nurt popularnych , prostych i poprawnych pieśni reformatorskich polskiego Odrodzenia. Cyprian Bazylik z Sieradza (ok. 1535-1600) studiował teologię w Akademii Krakowskiej. Pracował w kancelarii króla Zygmunta Augusta oraz Mikołaja Radziwiłła w Wilnie i Brześciu, gdzie prowadził też drukarnię. Zachowało się jedenaście jego pieśni. W pieśniach tu przedstawionych główna melodia środkowego trzeciego głosu opleciona jest w ozdobne głosy wyższe. Andrzej Trzecieski (1525-1584) był synem Andrzeja Trzecieskiego starszego, głośnego przywódcy reformacyjnego. Immatrykulował się na uniwersytecie w Wittenberdze. Tkwił głęboko w środowisku protestanckim; znał wielu działaczy reformacji, uczestniczył w pracach synodów. W ciągu kilku lat pozostawał w służbie rzecznika kalwinizmu, Mikołaja Radziwiłła Czarnego w Brześciu i w Wilnie. Od roku 1557 był dworzaninem Zygmunta Augusta, w późniejszych latach został sekretarzem Henryka Walezego, bywał też na dworze Stefana Batorego. Pod koniec życia zbliżył się prawdopodobnie do katolicyzmu. Przyjaźnił się z wieloma wybitnymi osobistościami swojej epoki, m.in z Janem Kochanowskim, Mikołajem Rejem, Andrzejem Fryczem Modrzewskim. Trzecieski był autorem dwujęzycznym – pisał po łacinie i po polsku. Jakub Lubelczyk żył w połowie XVI w., był działaczem zboru małopolskiego, współpracownikiem Mikołaja Reja. Wydał w Krakowie Psałterz Dawida (1558; będący jednym z pierwszych europejskich zbiorów wszystkich psalmów) z melodią przypuszczalnie w jego własnym opracowaniu.

Bez tytułu to tajemniczy utwór z tabulatury organowej Jana z Lublina niemieszczący się w możliwościach renesansowej klawiatury, stąd wykonany tu na fletach. Nagranie premierowe.

Kyrie z mszy Te Deum laudamus nawiązuje do tradycji wczesno-renesansowej szkoły rzymskiej. W nagraniu wykonywana jest w bogatej szacie dźwiękowej wraz z instrumentami. Krzysztof Borek działał na dworze królewskim w Krakowie w połowie XVI w., był kapelanem i muzykiem królowej Bony, śpiewakiem, przełożonym (prepozytem) sławnej Kapeli Rorantystów w Katedrze Wawelskiej (1558-1570).

Cibavit eos (instr.), Sanctus z Missa Paschalis. Missa Paschalis Marcina ze Lwowa jest największym polskim osiągnięciem muzyki mszalnej XVI w. Utrzymana w stylu polifonii niderlandzkiej połowy XVI w. stanowiła repertuar większości polskich ośrodków katedralnych. Marcin Leopolita ze Lwowa (zm. 1589) kształcił się we Lwowie i na Akademii Krakowskiej (?). Był prawdopodobnie uczniem Sebastiana z Felsztyna. W roku 1560 został kompozytorem króla Zygmunta Augusta, gdzie pracował krótko. Do dzisiaj zachowała się tylko Missa Paschalis i cztery motety, wśród nich wykonany tu instrumentalnie Cibavit eos.

Czarna krowa jest czterogłosowym opracowaniem instrumentalnym utworu lutniowego, który ma polską melodykę i swojsko brzmiący tytuł. Walenty Bakfark Greff (1507-1576) urodził się na Węgrzech w Siedmiogrodzie, kształcił się w Budzie na dworze Jana I Zapolyi. W roku 1549 został nadwornym lutnistą króla Zygmunta Augusta. Przebywał w Krakowie, Wilnie, Królewcu, Gdańsku. Uciekł z Polski w roku 1566 ścigany za niejasne sprawy polityczne, a jego dom w Wilnie splądrowano.Miał żonę Polkę. Opromieniony był w Polsce sławą wielkiego lutnisty, o czym pisał w swych wierszach Jan Kochanowski i Andrzej Trzecieski.

Vilanella Polonica to instrumentalna wersja utworu lutniowego, grana tu na harfie i violi da gamba. Wojciech Długoraj (1557-1619 ?) pochodził z rodziny chłopskiej w Gostyniu. Był nadwornym lutnistą Samuela Zborowskiego, któremu wykradł kompromitujące listy przyczyniając się tym do jego ścięcia. W latach 1583-1586 był nadwornym lutnistą Stefana Batorego. Prawdopodobnie uciekł z Polski i pracował na dworach niemieckich.

Taniec bez tytułu, Hajducki, Szewczyk, Rocal fuza to wybrane spośród 36 tańce wykonywane w Polsce w połowie XVI w. Bez tytułu ma plebejski charakter, Hajducki jest popisem fizycznej sprawności młodego rekruta, Szewczyk był zapewne swojską piosenką, Rocal fuza (Roch' al fuso) to polski zapis piosenki Antonia Rotty. Wszystkie tańce mają dwie części:wolniejszą – w metrum parzystym i szybszą - w metrum trójdzielnym. Odpowiada to formie znanych wówczas tańców europejskich: pawany i galiardy. Tabulatura organowa Jana z Lublina (1537-1548) zawiera 234 utwory organowe i 250 krótszych fragmentów muzycznych. Jest najobszerniejszym zbiorem muzycznym swych czasów w Europie. Zawiera dzieła kompozytorów polskich i europejskich. Od początku znajdowała się w klasztorze kanoników regularnych w Kraśniku., obecnie w bibliotece PAN w Krakowie.

Taniec 33 (bez tytułu) jest wybrany spośród 40 tańców oznaczonych w tabulaturze lutniowej inicjałami BP, tj. Balletto Polacho, mających renesansowy charakter. Na nagraniu prezentowane jest pełne siły, fanfarowe opracowanie tańca na instrumenty dęte.Tabulatura gdańska pochodzi z 1 połowy XVII wieku. Zabytek zaginął podczas II wojny światowej i znamy go obecnie z zapisów prof. H. Feichta i prof. M. Szczepańskiej.

Napis nad grobem... – pieśń żałobna, w której wychwala się liczne przymioty przedwcześnie zmarłej Barbary Radziwiłłówny. Utwór wpisuje się w bogatą twórczość artystyczną tworzącą romantyczną legendę o pięknej królowej i jej miłości. W naszym nagraniu pieśń wykonana jest przez solistkę z akompaniamentem instrumentów.

Chryste Panie Wszechmogący to lamentacja wykonywana wieczorem w Wielką Środę, Czwartek i Piątek, tzw. lamentacja Ciemnych Jutrzni. Ten rodzaj pieśni pasyjnej zaczerpnięto z lamentacji proroka Jeremiasza. Przejmujący śpiew o męce Chrystusa przedzielany jest chorałowo wykonanymi literami alfabetu: aleph, beth, gimel, daleth, vau. Głosom towarzyszy lira korbowa i kołatki.

Pieśń o śmierci króla Zygmunta Starego opowiada o dokonaniach gospodarczych, finansowych i politycznych zmarłego króla. Wykonywana jest w opracowaniu na głos solowy-bas i zespół instrumentalny.

Sławne potomstwo Lechowe jest jedną ze zbioru sześciu Pieśni Kaliope Slowieńskiej na teraźniejsze pod Byczyną zwycięstwo, gdzie wysławiana jest wiktoria hetmana Jana Zamojskiego, pogromcy wojsk habsburgskich w sławnej bitwie z roku 1588. Krzysztof Klabon (1550-1616) – już jako chłopiec śpiewał na dworze królewskim Zygmunta Augusta, później został fistulatorem i lutnistą. Za czasów króla Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy był kapelmistrzem królewskim. Stanisław Grochowski, popularny poeta swojej epoki (1542-1612) kształcił się w gimnazjum jezuickim w Pułtusku, w 1573 r. otrzymał święcenia kapłańskie, a od 1584 był sekretarzem królewskim.

Pieśń o weselu króla Zygmunta August jest relacją z przywiezienia do Krakowa przez królewskie dziewosłęby (swaty) Barbary Radziwiłłówny. Wraz z poprzednią pieśnią wpisuje się w szeroki nurt pieśniarsko-kronikarski , opisujący wydarzenia polityczne Polski ostatnich Jagiellonów. Podobnie jak poprzednia pieśń wykonywana jest przez solistkę i instrumenty.

Pieśń rokoszan Zebrzydowskiego obrazuje okrzyki bojowe zbrojnego powstania szlacheckiego pod wodzą wojewody Mikołaja Zebrzydowskiego. Walczyli oni przeciw zapędom monarchistycznym Zygmunta III Wazy. Rokosz zakończył się przegraną bitwą pod Guzowem w 1607 roku. Bardzo atrakcyjny utwór pełen jest krótkich, skontrastowanych i dynamicznych części. Jest on polskim odpowiednikiem francuskich i włoskich madrygałów naśladujących odgłosy z natury.