|
A fronda dos
cervos
Eva Veiga
Vén o cervo guiando a luz dende oriente até o fin da
terra, alí onde o sol se funde por amor no mar. Vén a luz perfilar o pórtico
glorioso baixo do que soan as secretas fontes, e mesmo trazar a ponte en arco de
medio punto que se fai eco da cantiga. Vén o cervo—luz renacer no ritmo que
anovado agroma do seu propio rastro.
Vén do silencio o son que florea na
lira arbórea do corazón. Lírica Rosa na que o orballo deita a súa escura
claridade. Rosa que fai brisa e foxe a prol do vento. Cerva corría que non sabía
dos cavorcos, altas herbas medrábanlle entre os peitos de impaciencia; meteoros,
retrincos do ceo vestíanlle as coxas e aínda a alma que verdeaba; auga espida
nos seus ollos, de lirios chea a súa ollada; cerva corría que non sabía dos
cavorcos.
Ten sede o cervo e bebe mal de amor. Ferida que non cura. Na boca,
unha herbiña dourada. Na fronda dos cervos, os druídas conxuran a melancolía coa
maxia das flores.
Todo danza en misteriosa harmonía.
O Maroot xace
morto e envolto pola pel do cervo.
Un aire temperado. Unha corda que sostén o
alento. Unha vibración eléctrica. Un brillo de metais.
A raíz que percute
contra o tempo.
Cómo chamar a iso que sustancia esta música, iso que con ela
trae e con ela de nós leva, algo inapreixable, mais que nos apalpa e xa nunca
igual se toca?
Será a Ausencia que escintila? Será o Mar? Alto mar
do mar levado.
Esplendor literario na Galicia medieval: a
lírica galego-portuguesa
Federico Pérez
Contra finais do século XII
deuse en Galicia un dos movementos culturais máis importantes da Europa desa
época. Esta manifestación prolongouse ata a metade do século XIV e veu
significar, co paso do tempo, o fito literario máis sobresaliente da nosa
historia, da historia de Galicia. Coñecida hoxe co nome xenérico de lírica
medieval galego-portuguesa, esta expresión literaria estendeuse por todo o
occidente da Península Ibérica. O seu vehículo de transmisión foi o
galego-portugués, lingua que se formou a partir da evolución do latín nesta zona
concreta.
A época de esplendor da lírica galego-portuguesa coincide cos
reinados de Afonso X, o Sabio (1252-1284) en Castela e cos de Afonso III
(1248-1279) e Don Dinís (1279-1325) en Portugal. Este dato, aparentemente sen
relevancia, é moi importante para calibrar a magnitude de tan grande expresión
cultural, xa que foron eles tamén protagonistas na creación do corpus lírico
galego-portugués. Os outros e principais protagonistas desta lírica foron os
trobadores, os auténticos artesáns que deron forma e expresión a unha literatura
de transmisión oral que acabou sendo referente cultural en toda
Europa.
Hoxe podemos gozar desta espléndida lírica grazas a unha serie de
documentos e códices que recompilaron grande parte da produción literaria
daquela época. Casualmente, en Galicia, non se conserva absolutamente nada de
toda esta lírica. Son tres os códices que recollen parte da creación lírica
medieval: o Cancioneiro da Vaticana, o Cancioneiro da Biblioteca Nacional de
Lisboa e o Cancioneiro de Ajuda, este último elaborado, segundo parece, na corte
de Afonso X, o Sabio. Nestes tres códices conviven 1.680 cantigas de temática
profana, escritas por preto de 150 autores.
Outro documento que xogou un
papel fundamental na recuperación da lírica galego-portuguesa foi o Pergamiño
Vindel. Nel recóllense as sete cantigas de Martín Códax coa súa correspondente
notación musical. É por isto que representa un documento moi valioso dentro do
corpus lírico galego-portugués.
Ademais da lírica de temática profana,
existiu unha lírica relixiosa, con Afonso X, o Sabio como principal expoñente.
As súas Cantigas de Santa María representan unhas das xoias da literatura galega
de tódolos tempos. Afortunadamente, hoxe conservamos os catro códices que
recollen toda esta produción.
Dentro do que eran as composicións
trobadorescas, destacan tres como símbolos máis recoñecibles da lírica
galego-portuguesa:
Cantigas de Amigo, nas que unha muller fala
sobre o seu amado. A pesar disto, eran cancións escritas por
homes.
Cantigas de Amor. Nestas composicións é unha home o que
louva a muller, que non está presente.
Cantigas de Escarnio e
Maldicir. Eran cancións satíricas que trataban todo tipo de temas (relixión,
sexo, política, relacións sociais, etc).
Outras composicións: alba,
pastorela, pranto, etc.
En definitiva, o que intentamos facer con esta
pequena introdución é contextualizar e ubicar, no tempo, no espazo e na cultura
do momento, estas pezas que, a continuación, o oínte vai poder
degustar.
VERDES HERBAS / Pero Meogo
De Pero Meogo sabemos
tamén moi pouco. Suponse que foi un xograr galego que viviu aló pola segunda
metade do século XIII. Con respecto ao seu apelido, o máis normal é que fose
Moogo, xa que hai máis concorrencias con este que co primeiro. Moogo viña
significar "monxe", "sacerdote".
A cantiga que nos ocupa pertence ao
xénero das de amigo e posúe unha forte carga simbólica: unha moza dille ao amigo
que, nun prado, viu unha morea de cervos e cervas. Este feito produciulle unha
ledicia tan grande que alí mesmo se lavou e adecentou para esperar polo
amigo.
Evidentemente, o simbolismo é moi forte e lévanos a un futuro
encontro sexual e a como a moza se prepara para este encontro: desde a auga,
símbolo por antonomasia da fertilidade, ata os cervos e as cervas, unión do
masculino co feminino, pasando pola preparación e enfeite da moza con fíos de
ouro, isto é, viste de gala para recibir o amigo.
E todo isto nun verde
prado, lugar idóneo para o encontro dos namorados nas cantigas de
amigo.
E todo isto nun verde prado, lugar idóneo para o encontro dos
namorados nas cantigas de amigo.
ESTES MEUS OLHOS ... / Johan Garcia
de Guilhade
Con este autor acontece tamén coma co resto dos que vimos
vendo. Non hai datos nin información sobre a súa vida, así que nos limitaremos a
falar da cantiga.
Estamos diante dunha cantiga de amor na que o poeta se
laia do sufrimento que padece por non poder ver a súa senhor. A utilización de
senhor nas cantigas de amor no canto de "amada" ou "dona", por exemplo, débese,
segundos algúns estudosos, a ese carácter incorpóreo, case espiritual, que se
lle intentaba dar á muller desexada.
Nesta cantiga, o autor sérvese dos
ollos para focalizar a súa tristura. Son os ollos e o corazón os que sofren, os
que choran e se cegan cando non ven a muller que queren ver.
Pero o xogo
poético é ben curioso, xa que se emprega a cegueira para dúas situacións
diferentes: na primeira, o namorado queda cego porque non ve o que el quere ver,
isto é, a luz dos ollos que os seus ollos queren ver. Ao non ver esa luz,
prefire quedar cego.
No segundo caso, a cegueira é provocada polo exceso
de luz, a luz e o resplandor da visión da amada, da senhor.
LEVOU-S'
A FREMOSA / Pero Meogo
Novamente, coma na cantiga anterior de Pero Meogo,
o autor xoga co simbolismo para falar das relacións amorosas entre unha moza e o
amigo.
A moza, coa forza do amor, érguese cedo e valse lavar á
fonte para recibir o amigo. As fontes, fontanas e prados onde a auga está
presente son os denominados locus amoenus, lugares propicios para o encontro
amoroso.
Volvemos ter a auga como elemento de fecundidade. Pero nesta
ocasión non se nos fala dun cervo calquera, senón do "cervo do monte". Este
simboto emprégase para darlle ao poema unha connotación máis sexual e
erótica.
Noutras versións da cantiga, esta comeza así: "Levou-s'a alva,
levou-s'a velida...". A "alva" sería o momento escollido polos amantes para se
encontraren, porque é ese o momento do día, o do nacemento do sol, o que eles
prefiren para o achegamento.
PORQUE NO MUNDO MENGUOU A VERDADE /
Airas Nunes
Airas Nunes foi un trobador que exerceu a súa actividade nos
últimos anos do reinado de Afonso X, o Sabio. Mesmo se cre que puido ter
participado na elaboración das Cantigas de Santa María. Como ocorre con tantos
outros autores, descoñécense por completo datos da súa traxectoria humana, aínda
que parece claro que viviu entre finais do século XII e finais do
XIII.
Grazas á datación dalgunha das súas cantigas, contextualizadas a
partir de feitos e personaxes históricos, poderiamos situar toda a súa obra
entre 1280 e 1290.
"Porque no mundo menguou a verdade..." é un sirventés
moral, pero ademais é unha das composicións de crítica social e calidade
literaria máis elevadas da lírica galego-portuguesa. Poida que esteamos ante a
primeira ou unha das primeiras cancións protesta da historia. Airas Nunes
debúxanos nela un panorama desolador nunha sociedade na que os valores empezan a
abanear pola súa febleza. A verdade está en decadencia; caeu tan baixo que, nin
sequera, a propia igrexa sabe dela.
Unha voz pregúntase onde a pode
atopar. Pero non hai maneira; por máis que a busca, non dá con ela. Nin sequera
nos mosteiros hai rastro de tan prezado ben, nin en Cistel, nin en Santiago.
Como ben se pode ver, é a igrexa a principal receptora dos dardos que o autor
lanza sen piedade.
Con esta cantiga, podemos ver o integrado que estaba Airas
Nunes nos asuntos do reino. Viña sendo unha especie de voceiro real e a súa
función era a de louvar a figura do príncipe e ridiculizar os seus
contrincantes. Un deles era Don Gómez García, abade de Valladolid e a quen ía
dirixida esta peza.
CANTIGA 2 / Martín Códax
Martín Códax foi
un dos considerados "poetas" do mar de Vigo, xunto con Meendinho e Johan de
Cangas. Se ben non se sabe con certeza que era oriundo daquela zona, as súas
cantigas xiran todas arredor da ría de Vigo. Da súa traxectoria persoal sábese
ben pouco ou case nada. Foi xograr e crese que formou parte do séquito dalgún
magnate en tempos de Fernando III. Poida que estivese destinado na Reconquista
de Andalucía.
A súa actividade céntrase entre 1240 e 1280,
aproximadamente. Os caprichos da literatura e da historia fixeron que só
chegaran ata os nosos días sete cantigas súas, cando, seguramente, tivese un
corpus poético máis amplo. Grazas a Pedro Vindel, hoxe podemos gozar das sete
cantigas de Martín Códax xunto coa súa notación musical. Alá por 1914, este home
adquiriu un códice do século XIV titulado "De oficiis", de Cicerón. O que non
sabía Vindel era que, na encadernación do mesmo viñan agochadas as sete cantigas
coas partituras de seis delas.
Na cantiga que nos ocupa, a dúas, unha
moza festexa a chegada do amigo, que estivo lonxe durante moito tempo. Neste
caso, a confidente é a nai. É unha clásica cantiga de amigo que evoca un tema xa
manido nestas composicións: o regreso do amigo e a celebración por tal feito.
Unha celebración por partida dobre: por un lado festéxase a chegada do amado san
e salvo, e por outro, que se fixo amigo do rei, o que significa que subiu varios
chanzos na escala social.
SEDIA-M'EU NA ERMIDA DE SAN SIMÓN /
Meendinho
A contribución de Meendinho á lírica galego-portuguesa e á
poesía universal é única, como único é o poema que agora nos ocupa. Os s
cancioneiros non foron xustos cun dos xograres máis brillantes que deu Galicia.
Del sabemos case nada, como non: puido vivir na zona da ría de Vigo, pero non
hai evidencias que certifiquen isto, só a evocación da illa de San
Simón.
O que está claro é que estamos diante dunha obra cumio da
literatura universal, na que o simbolismo volve ser o eixo sobre o que se
estrutura o poema: unha rapaza, que espera pola chegada do amigo na illa de San
Simón, vese sorprendida polas ondas e a forza de mar. Nin o amigo aparece, nin
hai barqueiro que a volva á terra. Pensa ela entón que morrerá "fremosa no mar
maior".
O que prometía ser un encontro amoroso co amigo acábase
transformando nun encontro coa morte. Todo son trabas a ese amor. Pasamos,
entón, do protagonismo do amor ao protagonismo da morte.
Agora ben, ¿que
é ese mar? Esas ondas que a cercan, ¿que son? Non son máis cás ondas da paixón e
do desexo que tentan a virxindade da rapaza, simbolizada na ermida. Estamos,
pois, diante dunha loita de sentimentos, medos, desexos e pensamentos: a moza
non sabe se escapar da tentación ou entregarse á paixón e perder o seu ben máis
prezado, a inocencia. En realidade, si que o sabe. Sabe que quere entregarse sen
reservas ao amor, por iso "morrerá fremosa no alto mar", é dicir, sacrificará a
virxindade polo amor que tanto espera e desexa.
O MAROOT /
Anónimo
Esta cantiga pertence ao grupo dos Lais de Bretaña, poemas que
chegaron a través dos Cancioneiros e que versan sobre a materia de Bretaña
(ciclo artúrico, etc.).
Descoñécese o autor ou, cando menos, a persoa que
transcribiu esta peza. Nela, varias doncelas bailan e están contentas porque,
por fin, se ven libres do destino cruel e ruín que Maroot (Morholt) tiña
previsto para elas.
Cóntasenos no Tristan en prose que Morholt ou Maroot
foi un rei de Irlanda que lie impuxera ao pobo de Cornualles un castigo. Este
castigo consistía en que lle fosen entregados cen mozos e cen mozas de familia
nobre. Isto prolongouse no tempo ata que chegou TrIstán, que asoballou a Morholt
e liberou o pobo de Cornualles, mozos e mozas incluídos.
Segundo os
estudosos, esta cantiga podería provir da Suite de Merlín, xa que, nun fragmento
da mesma, doce doncelas bailan arredor dun escudo de Morholt mentres cospen
sobre el e o maldín por odialas. Pero no resto da Suite, o comportamento de
Morholt é leal para coas doncelas, xa que as auxilia e defende conforme ás
regras de cabalería. Este feito fai un pouco complexo o estudo da
cantiga.
De tódolos xeitos, a rúbrica que acompaña a cantiga podería vir
do Guiron de Courtois, onde se lle dá a Morholt ese carácter de personaxe
malvado que aldraxa as doncelas en vinganza pola morte do pai.
Prólogo de Eva Veiga
Viene el ciervo guiando la luz
desde oriente hasta el fin de la tierra, allí donde el sol se funde en el mar
por amor.
Viene la luz a perfilar el pórtico glorioso bajo el que suenan los
secretos surtidores
y ,aún, a trazar el puente en arco de medio punto que se
hace eco de la cantiga.
Viene el ciervo-luz a renacer en el ritmo que
renovado brota de su propio rastro.
Viene del silencio el sonido que
florece en la lira arborescente del corazón.
Lírica Rosa en la que el rocío
precipita su oscura claridad. Rosa que hace brisa y huye a favor del
viento.
Cierva corría sin saber de los barrancos, altas hierbas le crecían
entre los pechos de impaciencia;
meteoros, retazos de cielo le engalanaban
los muslos e igual el alma que verdecía;
agua desnuda en sus ojos, de lirios
llena su mirada, cierva corría sin saber de los barrancos.
Tiene sed el
ciervo y bebe mal de amor. Herida que no se cura. En la boca, una hierba
dorada.
En el bosque de los ciervos, los druidas conjuran la melancolía con
el hechizo de las flores.
Todo danza en misteriosa armonía.
El Maroot
yace muerto y ceñido por la piel del ciervo.
Un aire sosegado. Una cuerda que
sostiene el aliento. Una vibración eléctrica. Un brillo de metales.
La raíz
que percute contra el tiempo.
Cómo llamar a eso que sustancia esta música,
eso que con ella trae y que también de nosotros se lleva,
algo inaprensible,
que no obstante nos palpa y ya nunca igual se toca?
Será la Ausencia que
resplandece? Será el Mar? Alto mar do mar levado.
|
