Johannes PRIORIS. Missa pro defunctis
Capilla Flamenca | Joris Verdin

medieval.org
capilla.be
Eufoda 1349
2003






VITA

Johannes PRIORIS (ca. 1460-1512|1514)
1. Alleluja. O filii, o filiae  [4:10]

Hans KOTTER (ca. 1480-1541)
2. Prooemium in Re  [1:38]
organ

Johannes PRIORIS
3. Royne du ciel | Regina caeli  [5:30]
4. Ave Maria  [1:07]

anoniem
5. Ricerchare di Jaches  [1:54]

Johannes PRIORIS
6. Dei genitrix  [2:06]

Johannes PRIORIS | Pierre ATTAINGNANT (ca. 1494-ca. 1551)
7. Dulcis amica  [1:10]
8. Consummo  [1:37]
organ

Johannes PRIORIS
09. Consummo la vita mia  [2:04]

Jacobus BUUS (ca. 1500-1565)
10.  Recercar terzo  [9:57]
organ



MORS

Johannes PRIORIS. Missa pro defunctis
11. Introitus. Requiem aeternam  [4:14]
12. Kyrie  [3:42]

Pierre de LA RUE (ca. 1460-1518) | Bonifacius AMERBACH (1495-1562)
13. Si dormiero  [4:50]
organ

Johannes PRIORIS. Missa pro defunctis
14. Graduale. Si ambulem  [4:38]
15. Offertorium. Domine Jesu Christe  [6:25]

Loyset COMPÈRE (ca. 1445-1518) | Pierre ATTAINGNANT
16. O vos omnes  [2:42]
organ

Johannes PRIORIS. Missa pro defunctis
17. Sanctus  [2:09]
18. Agnus Dei  [2:01]
19. Communio. Lux aeterna luceat eis  [2:01]

Arnolt SCHLICK (ca.1455-ca.1525)
20. Da pacem  [6:31]
organ






CAPILLA FLAMENCA
Dirk Snellings

Marnix De Cat, contratenor
Jan Caals, tenor
Lieven Termont, bariton
Dirk Snellings, bas

Joris Verdin, orgel,
Evangelish-reformierten Kirche, Uttum (D)
Orgel gebouwd omstreeks 1660, gebruikmakend van registers uit de 16de eeuw,
gerestaureerd in 1957 door Ahrend Brunzema

BRONNEN | SOURCES

· Pierre Attaignant, Liber viginti missarum (musicalium tres missas continens), liber 6, Paris, 1532 / J. Keahey & C. Douglas, Johannes Prioris. Opera omnia (Corpus Mensurabitis Musicae, xc), 1982-1985 (1, 3, 4, 6, 9, 11, 12, 14, 15, 17, 18, 19)
· Basel, Öffentliche Bibiliothek der Universität, Tabulatur Bonifacius Amerbach (2, 13)
· Castell' Arquato, Archivio delta Chiesa collegiate (5)
· Pierre Attaignant, Treze Motetz musicaulx avec ung Prelude, le tou reduict en tabulature des Orgues..., Paris, 1531 (7, 8, 16)
· Jacobus Buus, Recercari di M. Jacques Buus, Organista in Santo Marco di Venetia da cantare, & sonare   d'Organo ... libro primo, Venezia, 1547 (10)
· Arnolt Schlick, Tabulaturen Etlicher Lobgesang und Lidlein uff die Orgeln..., Mainz, 1512 (20)

Digitale opname en montage: Jo Cops
Kapel van het Iers College, Leuven (B.), IX.2002-I.2003 (1, 3, 4, 6, 9, 11, 12, 14, 15, 17-19)
Evangelisch-reformierten Kirche, Uttum (D.), V.2002 (2, 5, 7, 8, 10, 13, 16, 20)
Artistieke leiding: Paul Beelaerts
Algemene leiding/direction: Dirk Snellings
Musicologisch advies en toelichting: Eugeen Schreurs
Met dank aan: Eric Jas; Evangelisch-reformierten Kirchengemeinde, Uttum

Grafische vormgeving: Daniël Peetermans
Coverillustratie: Rogier van der Weyden, Kruisafneming
Madrid, Museo del Prado
Pag. 2, 13: Pascal Baetens

© 2003 Davidsfonds/Eufoda
uitgeverij@davidsfonds.be

In samenwerking met Vlaams Muzikaal Erfgoed en Alamire Foundation
Met de steun van de Koning Boudewijnstichting

www.capilla.be

English liner notes

Vita et mors
De muzikale nalatenschap van Johannes Prioris

EUGEEN SCHREURS
Alamire Foundation | Vlaams Muzikaal Erfgoed | KULeuven

De dodenmis, naar de beginwoorden van het introïtus ook wel kortweg ‘Requiem’ genoemd, is ongetwijfeld een van de meest aangrijpende muzikale uitingen van menselijk leed. In de liturgie werd deze mis lange tijd volgens de sobere gregoriaanse traditie eenstemmig gezongen. Pas relatief laat vinden we in de Westerse muziekgeschiedenis voorbeelden van meerstemmige toonzettingen. Guillaume Dufay (1397/1398- 1474) bepaalde in zijn testament dat op de dag na zijn begrafenis twaalf of meer zangers zijn Requiem zouden uitvoeren in de Sint-Stephanuskapel van de kathedraal van Cambrai. Dit werk is helaas niet bewaard gebleven. Het vroegst bekende meerstemmige Requiem is van de hand van Johannes Ockeghem (ca. 1410/1420-1497), Het is gebaseerd op de gregoriaanse melodie, die geparafraseerd in de bovenstem als cantus firmus is te herkennen. Deze korte dodenmis was ongetwijfeld een model voor de volgende generatie polyfonisten: Antoine Brume! (ca, 1460-ca. 1515), Pierre de la Rue (ca. 1460-1518) en Johannes Prioris (ca. 1460-1512/1514). In latere eeuwen kende het genre een enorme bloei, onder meer door de bijdrage van componisten zoals Mozart, Brahms, Fauré, Verdi en Britten.

Johannes Prioris, die net als Ockeghem verbonden was aan het Franse hof, zette in zijn Requiem de lijn van Ockeghem verder. Ook Prioris gebruikt de gregoriaanse melodie als een geparafraseerde cantus firmus in de bovenstem. In tegenstelling tot Ockeghem houdt hij het aantal zangstemmen het hele werk door constant. De meeste delen zijn consequent vierstemmig gecomponeerd, alleen in het graduale ‘Si ambulem’ last Prioris een kort, veeleer imiterend duo in. Het aantal polyfoon gezette delen breidt hij uit: alleen de sequentia ‘Dies irae’ ontbreekt. Dit zou voor het eerst veelstemmig worden getoonzet in het Requiem van Antoine Brumel.

Johannes Prioris verklankt de dramatiek van de dodenmis treffend door te balanceren tussen een soepele polyfonie, zonder al te veel imitatie en een veeleer declamatorische, soms zelfs volledig homofone stijl. Een subliem hoogtepunt van die ‘italianiserende akkoordische stijl’ vinden we in het ‘Agnus Dei’, een smeekbede voor vergiffenis van de zonden en voor eeuwige rust. Een goed getimede harmonische expressie onderstreept op retorische wijze het verdriet bij het overlijden van geliefden. De mis is niet gebonden is aan één enkele modus en Prioris last enkele dissonantrijke cadensen in, bijvoorbeeld op de woorden ‘libera eis de ore leonis’ (red hen uit de muil van de leeuw). Betekenisvol is ook dat hij op deze tekst een verlaagde — en daardoor expressieve — stijgende kwintsprong noteert in de tenorpartij (e-bes). Ook dwarsstanden, bijvoorbeeld op het einde van het eerste ‘Kyrie’, zijn in deze context opvallend. Het is wellicht ook geen toeval dat de toonomvang (of ambitus) in het ‘Communio’ globaal gezien iets hoger ligt dan in de rest van de mis. Hierdoor wordt de hoopvolle tekst ‘et lux perpetua luceat eis’ (voor eeuwig schijne voor hen het licht) duidelijk onderstreept.

Het Requiem van Prioris moet in zijn tijd vrij bekend zijn geweest. Dit blijkt vooral uit de publicatie van het werk in 1532 door Attaignant. In 1553 volgde een tweede druk. Dat het ook in de Zuidelijke Nederlanden, de mogelijke geboorteplaats van Prioris, bekend was blijkt uit het feit dat Attaignants Liber viginti missarum (1534) al kort na de verschijning door het kapittel van Sint-Goedele in Brussel werd aangekocht en voorzien van een kostbare band. Het Requiem ontstond wellicht aan het Franse hof, waar een zanger, Pernot Vermont († 1558), testamentair liet vastleggen dat het zou worden uitgevoerd na zijn overlijden. Musici waren blijkbaar erg begaan met hun zielenheil, want in 1543/1544 werden zangboeken van zangmeester Henricus Haudain, actief in Bergen op Zoom verkocht aan de Brusselse hoofdkerk, op voorwaarde dat de zangers na zijn dood een Requiem zouden zingen voor zijn zielsrust. Niet alleen overlijdens, maar ook nagedachtenissen (bijvoorbeeld ‘dertigsten’, gedenkmissen gecelebreerd en gezongen op de dertigste dag na het overlijden, en eeuwigdurende gedenkmissen) vormden een aanleiding om zulke requiemmissen uit te voeren.

Het Requiem van Prioris wordt op deze cd voorafgegaan door andere geestelijke werken, in hoofdzaak Mariamotetten, van dezelfde componist Zij vertegenwoordigen op deze opname het beeld van Maria als troosteres, bemiddelares en bron van leven, als antithese met het thema van de dood. Enerzijds lijken deze motetten te bevestigen dat Prioris zich vaker heeft bediend van de meer homofone, Italiaanse compositiestijl. Typisch in dit opzicht is het ‘Consummo la vita mia’, een eenvoudige Italiaanse strambotto, die eveneens in een versie voor orgel bewaard is gebleven. Anderzijds toont de overige geestelijke muziek van Prioris aan dat hij de meer imiterende stijl uit zijn tijd, waaraan hij een erg persoonlijke wijze invulling gaf, goed beheerste. Vermeldenswaard in deze context is het intieme driestemmige gebed Ave Maria en het motet-chanson Royne du ciel / Regina coeli (mogelijk behorend tot de opera dubia) met een vermenging van een Franse en een Latijnse tekst. In het laatste werk is de cantus firmus duidelijk hoorbaar in de onderstem. Een mooi evenwicht tussen beide stijlen vinden we in het beweeglijke en gevarieerde Alleluja. O filii, o filiae, met zijn voorkeur voor duo's en afwisseling tussen homofonie en polyfonie. Ook de orgelintavolaties van enkele werken van Prioris, die onder anderen door Attaignant werden gepubliceerd, bewijzen dat zijn oeuvre een zekere verspreiding kende. Ofschoon de toegevoegde versieringen het vocale model wat versluieren, blijkt ook uit deze werken het métier van Prioris. De orgelmuziek wordt aangevuld met intavolaties van tijdgenoten, zoals Loyset Compare (ca. 1445-1518), Hans Kotter (ca. 1480-1541) en de wat later te situeren Gentenaar Jacobus Buus (ca. 1500- 1565). Buus was actief in Frankrijk en nadien ook in Italië, meer bepaald in San Marco in Venetia, waar hij de ‘geleerde’ polyfonie van Vlaanderen mee hielp verspreiden. Het afsluitende ‘Da pacem’ van Arnolt Schlick (ca.1455-ca.1525) is een meesterlijke cantus-firmuszetting, met achtereenvolgens de gregoriaanse melodie in de sopraan-, tenor- en baspartij.

De biografische gegevens over Johannes Prioris zijn heel schaars. De bewering van de musicograaf Edmond vender Straeten dat Prioris uit Vlaanderen afkomstig zou zijn, is tot op heden op basis van documenten niet aangetoond. Volgens Vander Straeten zou Prioris afkomstig zijn uit Vorst (‘Forest’ of woud) nabij Brussel. Vorst zou dan etymologisch verwant zijn met ‘De Vorst’, ‘De Veurste’ en ‘De Voorste’, en op die manier naar het Latijn kunnen worden vertaald als ‘De Prioris’. Dit soort vermeende vertalingen van eigennamen van polyfonisten uit de lage landen zijn in het verleden reeds vaker foutief gebleken. We vermelden in dat verband de fabel dat de achternaam van een andere polyfonist, Johannes Pulloys, een vertaling zou zijn van ‘Kiek’ (vandaar ‘Poule’ of ‘Pullus’). Recent is gebleken dat deze componist in feite afkomstig was uit Pulle... Aangezien er geen documenten zijn die de stelling van Vander Straeten ontkrachten, geven we de herkomst uit Vorst voorlopig nog het voordeel van de twijfel. De aanwezigheid van een vrij groot aantal werken in de muziekcollectie van de Vaticaanse bibliotheek versterkt het vermoeden dat Prioris een tijdlang in Rome verbleef. De enige zekerheid die we hebben met betrekking tot zijn professionele activiteiten is dat hij voor een periode — zeker van 1503 tot 1507, en wellicht nog langer— verbonden was aan het hof van de Franse koning Lodewijk XII, een van de belangrijkste West-Europese muziekinstellingen van de Renaissance. Dit is af te leiden uit een notitie van een Ferrarees ambassadeur, die Prioris vermeldt als ‘maystro de capella’. Wellicht overleed Prioris kort na 1512 (hij wordt vermeld in een epitaaf voor een andere hofzanger, Johannes Braconnier, alias Lourdault, als ‘nostre bon pere et maistre’) en vóór 1515, het jaar dat Lodewijk XII overleed.

In elk geval bewijst zijn muziek dat we te maken hebben met een componist die de (Vlaamse) polyfonie op persoonlijke wijze verbond met zowel Italiaanse als Franse invloeden. Als dusdanig is zijn opname in de plejade van componisten die worden opgesomd in het ‘zangersmotet’ Mater floreat van Pierr Moulu (ca. 1480/1490-ca. 1550) meer dan terecht: ‘Lourdault Prioris amenus’ (Lourdault en de verrukkelijke Prioris). Ook de lof die schrijvers zoals Guillaume Cretin, Eloy d'Amerval, Jean Daniel en Francois Rabelais op het talent van Prioris gaven, is veelzeggend.

Vita et mors
The musical legacy of Johannes Prioris

EUGEEN SCHREURS
Alamire Foundation | Vlaams Muzikaal Erfgoed | KULeuven

There is a sense of deep drama associated with any death, making of the Missa pro defunctis or mass of the dead — also known simply as the Requiem, after the first words of its introit — a highly intense musical expression of human suffering. The end of every human's earthly life, which according to the Christian tradition is the beginning of a further existence in an non-material realm, was long accompanied by the sober, one-part tradition of Gregorian chant. Only relatively late in Western music history do we discover evidence of polyphonic scorings. Guillaume Dufay (1397/1398-1474) indicated in his will that on the day after his funeral at least twelve singers should perform his own setting of the Requiem in the chapel of St Stephen in Cambrai Cathedral; however, this early work has unfortunately not been preserved. The oldest polyphonic Requiem that has come down to us is the composition by Johannes Ockeghem (ca. 1410/1420-1497), a work based on the Gregorian melody, paraphrased in the upper voice as a cantus firms. This short mass of the dead was very likely a model for the following generation of polyphonists, all of whom can be connected with ‘master’ Ockeghem in one way or another: Anthoine Brumel (ca. 1460-ca. 1515), Pierre de La Rue (ca. 1460-1518) and Johannes Prioris (ca. 1460- 1512/1514). After them, the genre would go on to see a tremendous blossoming until the mid-20th century, with chef d'oeuvres from such composers as Mozart, Brahms, Fauré, Verdi end Britten.

Prioris recalled Ockeghem's Requiem by similarly paraphrasing the Gregorian melody as a cantus firmus in the upper voice, but in contrast to his predecessor, who was also connected the French court, Prioris employed a more constant number of voices throughout the composition, with a four-voice texture found in most of the movements. Only in the Graduale, ‘Si ambulem’, did he write a short, imitative duo. He also increased the number of polyphonically scored movements, leaving out only the sequence, ‘Dies irae’. The first polyphonic treatment of this section would have to wait until Brumel's setting.

Johannes Prioris was able to express musically the drama of the Requiem by finding a balance between a supple polyphony, without much imitation, and a more declamatory and sometimes completely homophonic style. A sublime high-point of this chordal style —termed Italianate by some— can be found in the Agnus Dei, a plea for the forgiveness of sins and for eternal rest.

The well-timed harmonic expression rhetorically underlines the sorrow felt upon the death of those near and dear to us. The mass is not linked to one mode and Prioris composes a number of highly dissonant cadences, for example on the text ‘libera eis de ora leonis’ (free them from the mouth of the lion). Also evocative in his setting of this text is the upwards leap of a diminished fifth, a very expressive interval (e-b flat), in the tenor part. The use of false relations, as at the end of the first Kyrie are also very effective in this context. It is probably no accident that in the final movement (Communio), the tessitura or general range is somewhat higher than that of the rest of the mass; this serves to highlight the hopeful text ‘Et lux perpetua luceat eis’ (and may perpetual light shine upon them).

The Requiem by Prioris is preceded on this CD by other sacred works by the composer, especially Marian motets. Here Maria is presented as the comforter, the intercessor and the source of life, creating a contrast with the theme of death represented by the second half of the recording. On the one hand, it would seem that these motets confirm that Prioris tended towards a more homophonic, Italian style. Typical in this sense is Consummo la vita mia, a simple Italian strambotto, which has also been preserved in a version for organ. On the other hand, his other sacred music shows that Prioris was a master of the more imitative style common at the time, and was able to give it a very personal voice. Interesting in this connection is the eight-voice Ave Maria, a four-double canon (not heard on this CD), the intimate three-voice version of the same text and the motet-chanson Royne du ciel/Regina coeli (the authorship of which is not completely certain) with its mix of French and Latin texts. In the latter the cantus firmus is clearly audible in the lowest voice. A nice balance between the two styles can be found in the sprightly and varied Alleluja. O filii, o filiae with its tendency towards duos and its alternation between homophony and polyphony.

The organ intabulations of a number of works by Prioris, some of which were published by Attaignant, indicate that his works enjoyed wide distribution. Although the added ornamentation tends to obscure the vocal model, these works also clearly reveal the composer's mastery. This organ music is complemented by intabulations by contemporaries such as Loyset Compère (ca. 1445-1518), Hans Kotter (ca. 1480- 1541) and work by the somewhat later Ghent composer, Jacobus Buss (ca. 1500-1565), who worked in France and later in Italy — in particular at San Marco in Venice, where he helped to spread the ‘learned’ polyphony of the Low Countries. The concluding Da pacem by Arnolt Schlick (ca. 1455-ca. 1525) is a masterful cantus firmus composition, with the Gregorian melody presented successively in the soprano, tenor and bass.

The Prioris Requiem seems to have been relatively well known in its time, judging by its publication in 1532 by Attaignant and the second edition which followed in 1553. That the work was also known in the Southern Low Countries, the possible birthplace of the composer, is clear from the fact that very shortly after being published, Attaignant's Liber viginti missarum was purchased by the collegiate church of St Gudula in Brussels and provided with ornate binding. The Requiem was likely composed at the French court, where another singer, Pernot Vermont († 1558), partly following in Dufay's footsteps, ordered it to be performed after his death. Musicians were apparently very concerned with the salvation of their souls, for in 1543/1544, song-books of Henricus Haudain, active in Bergen op Zoom, were sold to the main Brussels church on the condition that the singers perform a Requiem mass for the salvation of the deceased choirmaster's soul. Not only the death of an individual, but also the commemorations (for example, ‘thirtieths’ — masses held on the thirtieth day after a person's death — or perpetual commemorative masses) could be the occasion of the performance of such a Requiem mass.

The biographical information on Johannes Prioris has remained minimal up to the present day. The assertion by the musicologist Edmond Vader Straeten that Prioris originally came from Flanders has in fact never been definitively documented. According to Vander Straeten's hypothesis, the composer was born in Vorst (‘Forest’ or wood) near Brussels, since the town's name is also etymologically linked with ‘De Vorst’, ‘De Veurste’ (the first), which could then be translated into Latin as ‘Prioris’. This sort of hypothesis based on the translation of Flemish polyphonists' names, often purely conjectural, has in the past been taken too far. As an extreme example can be cited the fable that the surname of another polyphonist, Johannes Pulloys, was a translation of the Flemish name Kiek (‘chicken’, hence from the French ‘poule’ or the Latin ‘pullus’ to ‘Pulloys’). In fact, it has recently been shown that the composer came from Pulle, a fact simply reflected in his name. However, since no documents have emerged to disprove Vander Straeten's contention, the Vorst hypothesis enjoys the benefit of the doubt for the time being. The presence of a relatively large number of his works in the music collection of the Vatican library strengthens the conjecture that Prioris spent some time in Rome. The only thing we know for sure about his professional activities is that for a time (with certainty from 1503 to 1507 and probably longer) he worked at the court of the French king Louis XII, one of the most important West-European musical institutions of the Renaissance. This is based on the statement of an ambassador from Ferrara, who refers to Prioris as ‘maystro de capella’. He very likely died shortly after 1512 (he is mentioned in an epitaph for another court singer, Johannes Braconnier, alias Lourdault, as ‘nostre bon pere et maistre’) and before 1515 (the death of Louis XII).
   
Whatever the details of his life, the music of Johannes Prioris clearly reveals a composer who was able to apply a very personal touch in combining (Flemish) polyphony with both Italian and French influences. It is thus is no wonder that he is included in the pleiad of composers listed in the ‘singer's motet’ Mater floreat by Pierre Moulu (ca. 1480/1490-ca. 1550): ‘Lourdault Prioris amenus’ (Lourdault and the enchanting Prioris), or likewise praised for his musical genius by such writers as Guillaume Crétin, Eloy d'Amerval, Jean Daniel and François Rabelais.

Translation: Stratton Bull