Lumina. Christmas around the 1500's
Capilla Flamenca | Pueri

medieval.org
capilla.be
Eufoda 1366
2006







I. IN ANNUNCIATIONE DOMINI

Anonymus Br Ms II 270
1. Laet ons mit herten reynen | Ons is een kijnt gheboren [5:37]

Alexander AGRICOLA
2. Mijns herten troest (In minen sinn) [2:34]
instrumental

Heinrich FINCK
3. Rorate caeli [5:14]

Anonymus Br Ms II 270 | Ludwig SENFL
4. Maria sart, van edeler art [9:25]

Geert VAN TURNHOUT
5. Angelus Domini [1:45]
instrumental

Philippe VERDELOT
6. Beata es Virgo Maria [3:44]



II. IN NATIVITATE DOMINI

Anonymus Br Ms II 270
7. Puer nobis nascitur [1:43]

Antoine BRUMEL
8. Noe, noe [2:00]
instrumental

Heinrich FINCK
9. Puer natus est [5:54]

Pierre de LA RUE
10. Kyrie, Christe, Kyrie uit Missa Puer natus est [2:26]
instrumental



III. IN CIRCUMCISIONE DOMINI

Anonymus Br Ms II 270
11. Magnum nomen Domini [4:01]

Heinrich FINCK
12. Ecce advenit [4:27]

Johannes GHISELIN—VERBONET
13. Carmen in sol [2:04]
instrumental

Emanuel ADRIAENSEN
14. Slaepen gaen [2:39]
instrumental

Johannes REGIS
15. O admirabile commercium [7:26]






CAPILLA FLAMENCA
Marnix De Cat : contratenor, slagwerk, organetto
Tore Denys: tenor
Jan Caals: tenor
Lieven Termont: bariton
Dirk Snellings: bas

Jan Van Outryve: luiten
Liam Fennelly: viola da gamba
Thomas Baeté: viola da gamba
Piet Stryckers: viola da gamba
Patrick Denecker: blokfluiten, doedelzak

Pueri o.l.v. Marnix De Cat:
Leonard Boon, Lina De Cat, Carmen De Clercq, Paul Heyman, Ines Michiels, Janne Michiels.

Dirk Snellings: artistieke leiding





www.capilla.be

De Capilla Flamenca wordt structureel ondersteund door het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap



COLOFON
Digitale opname: Jo Cops
Montage: Jo Cops & Dirk Snellings
Abdij van 't Park, Leuven, juni en augustus 2006
producer: Dirk Snellings

Grafische vormgeving: Bart Luijten
Illustratie p. 7: MS II 270, Brussel, Koninklijke Bibliotheek. Facsimile © Alamire
(www.alamire.com)
© 2006 Davidsfonds Eufoda




English liner notes





KERST IN EUROPEES PERSPECTIEF OMSTREEKS 1500
KATELIJNE SCHILTZ

In de liturgische kalender vormt Kerstmis één van de hoogtepunten van het kerkelijk jaar. De geboorte van Christus (‘in nativitate Domini’) is echter geen geïsoleerde gebeurtenis, maar wordt ingebed in een bredere context, de zogenaamde kerstkring. De vier Adventszondagen die aan Kerstmis voorafgaan, staan zodoende in het teken van de verwachtig van de Verlosser (‘in annuntiatione Domini’). Na 25 december volgen ook een aantal belangrijke feesten, met de viering van de Besnijdenis op 1 januari (‘in circumcisione Domini’) en Driekoningen of Epifanie op 6 januari als belangrijke hoogdagen.

Niet alleen in de literatuur, schilder- en miniatuurkunst, maar ook in de muziek vormde de kerstperiode een onuitputtelijke inspiratiebron. Het kerstverhaal, met als protagonisten Jezus, Maria en Jozef, de herders, Herodes, de drie wijzen en de engelen, vormde de basis voor talloze composities, die stilistisch heel uiteenlopende gedaantes konden aannemen. Het programma van de cd belicht deze diversiteit op kaleidoscopische wijze.

Een centrale bron vormt een manuscript, dat momenteel bewaard wordt in de Koninklijke Bibliotheek van Brussel (Handschriftenkabinet, MS II 270). Het bevat, naast een reeks gedichten en raadsels, ook een collectie Middel nederlandse en Latijnse liederen voor twee tot vier stemmen. Inhoudelijk concentreren deze liederen zich voornamelijk rond de kerst- en nieuwjaarstijd en rond bepaalde heiligen. Hoewel de exacte ontstaanscontext van dit handschrift vooralsnog onzeker is, vermoedt men dat het in de kringen van de Moderne Devotie gesitueerd moet worden of er althans door beïnvloed is. Deze hervormingsbeweging binnen de katholieke kerk, die haar oorsprong heeft in de 14de eeuw, stond — onder impuls van Geert Grote (1340-1384) — voor een vernieuwing van de spiritualiteit en het christelijke gemeenschapsleven. Binnen dit devotionele kader streefde men op muzikaal vlak dan ook naar relatief eenvoudige vormen van meerstemmigheid.

Het tweestemmige Ons is een kijnt geboren is hiervan een duidelijke illustratie. Door de homofone declamatie, de herhalingspatronen en de cadensen op het einde van elk vers wordt een maximale transparantie bereikt, die de centrale boodschap van het refrein ‘Laet ons mit herten reyne loven dat kyndeken cleyne: het brenct ons uuten weyne’ mooi in de verf zet. In Puer nobis nascitur wordt de bekende gelijknamige melodie geciteerd in de tenor en door de twee andere stemmen van een eenvoudige harmonisatie voorzien. De populariteit van dit lied blijkt tevens uit een handschrift van de collegiale kerk van Tongeren, dat de melodie inbedt in een vierstemmige textuur. Iets ambitieuzer in compositietechnisch opzicht is Magnum nomen Domini, waarin homofone passages afwisselen met canonische secties. Een opmerkelijke aanwezige in het Brussels manuscript is zonder twijfel Mijns herten troest, mijn siels begheren. Het betreft hier immers een religieuze hertaling van het bekende driestemmige In mijnen sin hadde ick vercoren van de polyfonist Alexander Agricola. Hier wordt het niveau van de ‘eenvoudige meerstemmigheid’ dus duidelijk overstegen en ingeruild voor een boeiend spel van contrapuntische lijnen.

Ook de melodie van Maria sart, van edeler art, die in het Brussels handschrift vierstemmig wordt getoonzet, laat ons toe een link te leggen met het repertoire van de polyfonisten. Niemand minder dan Ludwig Senfl, een Zwitsers componist die hoofdzakelijk in Duitsland actief was, koos deze eenstemmige lofzang op Maria als uitgangspunt voor maar liefst twee werken. In het vierstemmige Maria zart, von edler Art laat Senfl, door een imitatieve behandeling van de stemmen, de melodie in alle partijen weerklinken, nu eens onversierd in lange notenwaarden, dan weer omspeeld en in een sneller ritme. Met zijn vijfstemmige zetting gaat de componist nog een stap verder en combineert hij Maria zart simultaan met tekst en muziek van een andere ode aan de Moeder Maagd, Maria, du bist Genaden voll.

Deze methode, waarbij een bestaande melodie in een contrapuntisch kader verwerkt wordt, was een veel beproefde techniek onder de polyfonisten. Ook Heinrich Finck maakte er in zijn motetten dankbaar gebruik van. Het feit dat deze componist voor de toenmalige normen zeer oud is geworden (ca. 1444/45-1527) is niet alleen vanuit biografisch oogpunt, maar ook in muzikaal opzicht interessant. Aangezien Finck zo'n 60 jaar actief was als componist, omspant zijn oeuvre als het ware drie generaties polyfonisten: vanaf de periode van (de late werken van) Guillaume Dufay tot na de dood van Josquin des Prez. Geen wonder dus dat zijn stijl heel wat veranderingen heeft ondergaan en dat hij een aparte taal tussen oud en nieuw heeft weten te ontwikkelen.

Alle op deze cd vertegenwoordigde motetten van Finck zijn vierstemmig. Daarnaast maken ze allemaal gebruik van de gelijknamige gregoriaanse melodie, die in lange notenwaarden doorheen alle partijen zwerft, nu eens in de bassus, dan weer in de tenor enz. In Rorate caeli herkennen we aan het begin bij cantus en tenor duidelijk de melodie van het introïtus voor de laatste zondag van de Advent. Naar het einde toe creëert de componist een bijzondere climax door op het woord gloriam [Dei] een archaïsch aandoende fauxbourdon-schrijfwijze te hanteren. Ecce advenit dominator Dominus is het introïtus voor het feest van Driekoningen. Conform het liturgische gebruik voorziet Finck ook telkens een meerstemmige zetting van het bijhorende psalmvers, in dit geval Deus, judicium tuum. Bij Puer natus est is de gregoriaanse melodie van het introïtus van Kerstmis, met de karakteristieke, vreugdevol stijgende openingskwint in alle stemmen duidelijk hoorbaar.

Laatstgenoemde melodie duikt in de loop van het programma nog verschillende keren op. Voor Pierre de La Rue vormt ze zelfs de basis voor een hele mis. In tegenstelling tot Finck behoudt de La Rue het bestaande materiaal voor tot de tenorpartij. Hierrond weven de andere stemmen een uiterst kunstvolle polyfone textuur, die onder meer gekenmerkt is door levendige ritmische passages en sequensen. Beide Kyrie's zijn ternair, het Christe verloopt in een binaire maatsoort.

Het gregoriaanse Puer natus est speelt ook een rol in het monumentale motet O admirabile commercium van Johannes Regis. Regis was onder meer actief in Cambrai en Antwerpen. De theoreticus Johannes Tinctoris noemt hem in zijn Liber de arte contrapuncti (1477) in één adem met coryfeeën als Ockeghem en Busnoys. Het werk is vijfstemmig en incorporeert een hele reeks gregoriaanse melodieën rond de kerstperiode, zodat een waar patchwork van citaten ontstaat. Naast Puer natus est treffen we in Regis' O admirabile commercium immers ook tekst en muziek van Magnum nomen Domini (een rijmsequentia voor Kerstmis) en Verbum caro factum est (een responsorium voor de Metten van Kerstmis) aan. Met dit polytekstuele motet creëert de componist dus een fascinerend web van muzikale en tekstuele referenties: polyfonie in de ware betekenis van het woord. Om het kerstgebeuren te accentueren, eindigt het motet bovendien met de typische vreugderoep ‘Noe’. De invloed van Josquin des Prez op Regis' driedelige werk is opmerkelijk, hetgeen er zelfs toe heeft geleid dat het werk in een bepaald handschrift aan de princeps musicorum is toegeschreven.

Dat de traditie om in één werk gelijktijdig meerdere melodieën te verwerken ook in het verdere verloop van de 16de eeuw zou blijven bestaan, mag ten slotte blijken uit het tweedelige motet Beata es virgo Maria — Ave Maria van Philippe Verdelot. Op de hoofdtekst Beata es virgo Maria projecteert Verdelot een opmerkelijke tweede laag. De septima pars citeert meer bepaald het begin van Josquin des Prez' bekende Ave Maria [...] virgo serena, dat in het tweede deel, bij wijze van ultieme hommage, zelfs gelijktijdig met het gregoriaanse Ave Maria zal weerklinken.

Op die manier ontstaat een perfecte dwarsdoorsnede van wat het kerstrepertoire in de Renaissance te bieden heeft: van monofone tot groots opgezette zevenstemmige werken, van eenvoudige zettingen tot complexe contrapuntische texturen, van instrumentale lofprijzingen tot bewerkingen van bestaande melodieën, van gregoriaanse gezangen tot gesofisticeerde verwijzingen naar het oeuvre van illustere collega's.

PUERI  — CAPILLA FLAMENCA

Sinds 2005 werkt Marnix De Cat, contratenor van de Capilla Flamenca, met een tiental jongens en meisjes om hen in de rijke wereld van de vocale polyfonie omstreeks 1500 in te wijden.

Net als de 15de — 16de eeuwse koralen (geschoolde knapenstemmen) leert hun magister puerorum (koraalmeester) hen vanuit eenvoudige liederen en het gregoriaans de regels van de muziek en de zangkunst. De reputatie van deze koraaltjes uit onze regio was van dien aard dat ze aan de belangrijkste Europese hoven en kerken als zangertjes opduiken. Deze koraalscholen waren dan ook de bakermat van alle ons nu bekende 15de en I6de eeuwse componisten tot en met Bach!

Naast de eenstemmige liederen vertolken de Pueri van de Capilla Flamenca ook de hoge bovenstemmen in de meerstemmige composities zoals Jacob Obrecht dit aangeeft met puer primus et secundus in het originele manuscript van zijn beroemde zesstemmige Salve Regina.

Van oudsher zijn kerstliederen nauw verbonden met kinderstemmen. Het ligt dan ook voor de hand dat de Capilla Flamenca hen inschakelt in deze opname. Maar ook het oude meerstemmige kerstrepertoire verraadt deze band: In de centrale bron voor deze kerstcd, namelijk het handschrift Ms II 270 uit de Brusselse Koninklijke Bibliotheek, lijken de tweeen driestemmige zettingen van de kerstliederen gemaakt op 'kindermaat'! Hun bekoorlijke charme putten ze net uit deze eenvoud.

Daarnaast vinden we deze bekende kerstliedjes terug als rode draad (cantus firmus) doorheen het drukke stemmenweefsel van enkele uitzonderlijke kerstmotetten. Zou het toeval zijn dat hun scheppers jarenlang actief waren als magister puerorum in onze koraalscholen?

Dirk Snellings & Marnix De Cat

CHRISTMAS IN A EUROPEAN PERSPECTIVE AROUND 1500
KATELIJNE SCHILTZ

Christmas forms one of the high points on the church's liturgical calendar. The birth of Christ (‘in nativitate Domini’) is, however, not an isolated event but is embedded in a broader context, the whole season of Christmas. The four Sundays of Advent that precede Christmas fall under the theme of the expectation of the Redeemer (‘in annuntiatione Domini’). A number of important feasts also fall after December 25, with the celebration of the Circumcision on January 1 (‘in circumcisione Domini’) and Epiphany on January 6.

The Christmas period formed an inexhaustible source of inspiration, not only for literature, painting and illumination, but also for music. The Christmas story, with its protagonists, Jesus, Mary and Joseph, the shepherds, Herod, the three kings and the angels, formed the basis for countless compositions that took on stylistically highly diverse guises. The program heard on this CD takes a kaleidoscopic look at this diversity.

A central source for the present works is a manuscript now held by the Royal Library in Brussels (Handschriftenkabinet, MS II 270). Besides a number of poems and riddles, this manuscript comprises a collection of Middle-Dutch and Latin songs for two to four voices. Thematically, these songs are mainly grouped around the Christmas and New Year period, as well as a number of particular saints. Although the exact circumstances of this work's origins remain unclear, it is thought to be a product of the Modern Devotion movement, or at least to be influenced by it. This reform movement within the Catholic church, which had its origins in the 14th century under the impetus of Geert Grote (1340-1384), called for a renewal of spirituality and Christian community life. On a musical level this devotional movement was expressed in a desire to create a relatively simple form of polyphony.

The two-voice Ons is een kijnt geboren is a clear illustration of this simplified polyphony. With its homophonic declamation, repetitive patterns and cadences at the end of each verse, the work achieves maximum transparency, which fittingly underlines the central message of the refrain: Laet ons mit herten reyne loven dat kyndeken cleyne: het brenct ons uuten weyne (Let us with a pure heart praise that little child: he leads us out of misery). In Puer nobis nascitur, the well-known melody of the same name is cited in the tenor and harmonically supported by the two other voices. The popularity of this song is also clear from a manuscript from the collegiate church of Tongeren, which embeds the melody in a four-voice texture. Somewhat more ambitious in compositional terms is Magnum nomen Domini, in which homophonic passages alternate with canonic sections. A noteworthy work in the Brussels manuscript is without a doubt Mijns herten troest, mijn siels begheren. This is a sacred contrafactum of the well-known three-voice song In mijnen sin hadde ick vercoren by the polyphonist Alexander Agricola. Here the level of ‘simple polyphony’ is clearly surpassed and instead we hear an intriguing interplay of contrapuntal lines.

The melody of Maria sart, van edeler art, set to four voices in the Brussels manuscript, again makes the link with the repertoire of the polyphonists. Ludwig Senfl, a Swiss composer mainly active in Germany, based two different works on this monophonic song of praise to the Virgin. In the four-voice Maria zart, von edler Art, Senfl employs imitation to allow the melody to be heard in all the voices, sometimes unornamented in long notes, sometimes transformed into quicker rhythms. In his five-voice setting, the composer goes a step further, combining Maria zart simultaneously with the text and music of another ode to the Virgin, Maria, du bist Genaden voll.

This method, in which an existing melody is reworked in a contrapuntal framework, was often employed by polyphonists. Heinrich Finck, too, put it to good use in his motets. The fact that, by the standards of the day, this composer lived to a ripe old age (ca. 1444/45-1527) is interesting not only from a biographical point of view, but also musically. With an active career of more than sixty years, Finck's oeuvre spanned three generations of polyphonists: from the period of (the late works of) Guillaume Dufay until after the death of Josquin des Prez. No wonder, then, that his style went through many changes and that he developed his own musical language somewhere between the old and the new style.

All the motets by Finck on this CD are for four voices. They also all draw on particular Gregorian melodies, after which they are named. These melodies move through all the parts in long notes, now heard in the bass, now in the tenor, and so on. In Rorate caeli, the melody of the Introit for the last Sunday of Advent is clearly recognisable at the beginning in the cantus and tenor voices. Towards the end the composer creates a remarkable climax by applying an archaic sounding fauxbourdon technique. Ecce advenit dominator Dominus is the Introit for the feast of Epiphany. Following the dictates of liturgy, Finck also provides a polyphonic setting of the appropriate psalm verse, in this case Deus, judicium tuum. In Puer natus est, the plainchant melody is taken from the Introit for Christmas, with its characteristic joyful rising fifth at the opening clearly audible.

The latter melody turns up a number of times in the course of this program. For Pierre de la Rue it even forms the basis for a whole mass. In contrast to Finck, la Rue restricts the pre-existing chant material to the tenor voice, weaving the other voices around it in an exquisitely artful polyphonic texture, partly characterised by lively rhythmic passages and sequences. Both Kyries are ternary, while the Christe has a binary metre.

The Gregorian Chant Puer natus est also plays a role in the monumental motet O admirabile commercium by Johannes Regis. Regis was active in, among other places, Cambrai and Antwerp. In his Liber de arte contrapuncti (1477) the theoretician Johannes Tinctoris names him in the same breath with such masters as Ockeghem and Busnoys. The work is for five voices and incorporates a whole series of melodies related to the Christmas season. Besides Puer natus, Regis' O admirabile commercium also includes the text and music of Magnum nomen Domni (a rhymed sequence for Christmas) and Verbum caro factum est (a responsary for Christmas Matins). With this polytextual motet, the composer thus creates a fascinating web of musical and textual references: ‘polyphony’ in the literal sense of the word (‘multi-voices’). In order to accentuate the events of Christmas, the motet ends with the typical joyful exclamation, "Noé!". The influence of Josquin des Prez on Regis' three-sectioned work is noteworthy, to the point that the work was in fact attributed to the princeps musicorum in a certain manuscript.

That the tradition of simultaneously combining multiple melodies in one work would continue throughout the 16th century is illustrated by the motet in two parts, Beata es virgo Maria — Ave Maria by Philippe Verdelot. The composer projects a remarkable second layer on the main text Beata es virgo Maria, as the septima pars quotes the beginning of Josquin des Prez' famous Ave Maria [...] virgo serena, which in the second part, in a kind of ultimate homage, is sung simultaneously with the plainchant Ave Maria.

Taken together, these works represent a perfect cross-section of the Christmas repertoire in the Renaissance: from monophony to grand seven-voice works, from simple settings to complex contrapuntal textures, from instrumental works of praise to arrangements of existing melodies, from Gregorian chants to sophisticated references to the works of illustrious colleagues.

translation: Stratton Bull

PUERI  — CAPILLA FLAMENCA

Since 2005, Marnix De Cat, countertenor in the Capilla Flamenca, has been working with some ten boys and girls in order to introduce them to the rich world of vocal polyphony from the period around 1500.

Like the 15th- and 16th-century koralen (or choristers, the trained boy-singers), the young singers are instructed by the magister puerorum (master of the choristers) in the rules of music and the art of singing through simple songs and Gregorian Chant. The reputation of these choristers from the Flemish region was such that they appeared at most important European courts and churches. These choir schools were thus the breeding-ground for all the most illustrious composers of the 15th and 16th century, and right up to Bach!

Besides monophonic songs, the Pueri of the Capilla Flamenca also perform the higher top voices in polyphonic compositions, as indicated, for instance, by Jacob Obrecht with the terms puer primus and puer secundus in the original manuscript of his famous six-voice Salve Regina.

Christmas songs have from time immemorial been associated with the sound of children's voices. It was thus natural for the Capilla Flamenca to include them in this recording. Furthermore, the older polyphonic Christmas repertoire reveals a link with children's voices: in the central source for this Christmas CD, the manuscript MS II 270 from the Royal Library in Brussels, the two- and three-voice settings of the Christmas songs seem to be 'tailor-made' for children! They owe their irresistible charm to this simplicity.

These familiar Christmas songs then appear again as a golden thread (cantus firmus) throughout the complex web of voices found in several remarkable Christmas motets. Is it then surprising that the composers were themselves magister pueri in the Flemish choir schools?

Dirk Snellings & Marnix De Cat
translation: Stratton Bull