Conor Biggs, Pieter Coene, Lieven Deroo,
Paul Schils, Philippe Souvagie, Hendrik Vanden Abeele
avec la participacion (#12 & 20) de
Jan Caals, Pieter Stas
Solistes:
Hendrik Vanden Abeele #9, 13, 18, 19
Conor Biggs #1, 2
Philippe Souvagie: #10, 14
Cet enregistrement a été réalisé avec l'aide de la Communauté française
(Direction générale de la Culture, Service de la Musique)
Met steun de Vlaamse Overheid
Enregistrament : église Sanit-Apollinaire à Bolland, avril 2006
Prise de son et direction artistique : Jérôme LEJEUNE
Production : Jérôme LEJEUNE
Ⓟ Ricercar 2006
© Outhere 2006
English liner notes
Het Trinitas-officie:
Luikse muziek in Gentse bronnen
In tegenstelling tot de meeste feesten in de katholieke kerk, is het
feest van de Heilige Drievuldigheid geen evocatie van een gebeurtenis
in het leven van Jezus, Maria of de apostelen, noch een verering van
een heilige. Niet zoiets concreets als het lijden of het sterven staat
erin centraal, maar wel één van de kerndoctrines van het
christelijk geloof, namelijk dat in God drie personen zijn: de Vader,
de Zoon en de Heilige Geest. Jezus verwees hier zelf naar in Mattheus
28,18-20: "Mij is alle macht gegeven in de hemel en op aarde. Gaat dus
en maakt alle volkeren tot mijn leerlingen en doopt hen in de naam van
de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, en leer hen te onderhouden
alles wat Ik u bevolen heb." Bisschop Etienne van Luik was vroeg in de
tiende eeuw dermate geboeid door dit concept van de
drie-in-één, dat hij er een gregoriaans officie over
schreef. Het officie kende een snelle en ruime verspreiding, maar moest
toch ruim vier eeuwen wachten op de erkenning als universeel feest.
Ensemble Psallentes evoceert het officie aan de hand van een
opmerkelijk vijftiende-eeuws manuscript uit de Gentse Sint-Baafsabdij.
Toen het Karolingische rijk door het Verdrag van Verdun (843) in drie
delen werd gesplitst, kwamen Aken en Metz, de belangrijkste liturgische
centra, in het Midden-Frankische rijk te liggen. Aken en Metz stonden
vanaf de achtste eeuw aan de wieg van vernieuwingen op literair,
liturgisch en muzikaal gebied. Maar ook de Luikse regio gonsde van de
muzikale creativiteit. Die lag vooral in het creëren van nieuwe
heiligenofficies, meestal voor heiligen die een lokale of regionale
cultus genoten. In de loop van een liturgische dag werd een volledige
levensbeschrijving van de heilige gelezen en bezongen. De teksten van
dergelijke vitae werden niet enkel voorgelezen, maar functioneerden ook
als basis voor antifonen en responsoria. Traditioneel werd in de
opeenvolging van teksten en gezangen doorheen de dag min of meer het
narratieve verloop, het verhaal' van de vita gevolgd. Amalarius van
Metz (ca.775-850) muntte voor een dergelijk officie de term 'historia'.
Net als de vitae zelf waren de teksten van de historiae nu eens gesteld
in proza, dan weer in poëzie (op rijm of metrisch), soms in een
combinatie van beide.
Het bijzondere aan de muzikale activiteit in het Luikse is, dat we over
heel wat namen van componisten beschikken, zoals de genoemde bisschop
Étienne. Hij werd geboren omstreeks 850 in een aan de
Karolingers verwante familie. Zijn opleiding genoot hij aan de
kathedraalschool in Metz en aan de paleisschool in Aken. Hij werd rond
888 kanunnik in Metz, en later ook abt van de abdijen van St Michel, St
Evre en van Lobbes, een functie die hij bleef vervullen na zijn
verkiezing tot bisschop in 901. Dankzij het prestige en de
uitgestrektheid van het bisdom Luik, speelde Étienne een
belangrijke politieke rol als schakel tussen het West- en het
Oost-Frankische Rijk. Hij overleed op 16 of 19 mei 920.
De composities van Étienne van Luik behoren tot de oudst bekende
muziek uit de Nederlanden, en worden in eerbiedwaardige ouderdom enkel
overtroffen door de Planctus Caroli, de klaagzang op het
overlijden van Karel de Grote (814). Étienne' auteurschap wordt
gestaafd door verschillende bronnen, waarvan de oudste nauwelijks
twaalf jaar na zijn overlijden dateert. Aan het begin van de elfde eeuw
schreef Heriger, abt van de abdij van Lobbes (990-1007), zijn Gesta
episcoporum Tungrensium, Trajectensium et Leodiensium (Kroniek van
de bisschoppen van Tongeren, Maastricht en Luik). Zo'n vijftig jaar
later (1052-1053) werden ze verder aangevuld door Anselmus, abt van
Saint-Hubert. Anselmus citeert een document, gedateerd op 16 november
932, waarin Étienne' opvolger Richarius bevestigt dat "onze
voorganger Étienne ter ere van de Heilige Drievuldigheid een
volledig officie van responsoria en antifonen voor het nacht-, morgen
en avondofficie componeerde, op een allerzoetste melodie ('dulcissime
modulationis')".
Reeds in het Sacramentarium Gregorianum (zevende eeuw) en het Sacramentarium
Gelasianum (achtste eeuw) werd het Drievuldigheidsfeest vermeld als
één van de zondagen na Pinksteren. Étienne voorzag
het feest van een eigen officie, maar het was voornamelijk aan zijn
opvolger Richarius te danken dat het een snelle verspreiding kende,
doordat hij het in het hele bisdom Luik oplegde. Verder speelde het
prestige dat Luik in tiende en elfde eeuw genoot een rol bij de
verspreiding. Al snel circuleerde het officie doorheen de Nederlanden,
Frankrijk, Engeland, Duitsland en Zwitserland. Desondanks wilde paus
Alexander II (+1073) het feest niet erkennen: het
mysterie van de Triniteit was een té heet dogmatiek hangijzer.
Bovendien luidde de argumentatie dat in elke doxologie (afsluitende
formule die na elke psalm werd gezongen) de Drievuldigheid werd
geëerd: 'Eer aan de Vader, de Zoon en de Heilige Geest...'.
Alexanders weerspannigheid duidt ook op de toenmalige actualiteit van
de theologische discussies. De verspreiding van de
Drievuldigheidsdevotie was echter onstuitbaar: in 1198 werd een nieuwe
orde gesticht, de broeders van de Heilige Drievuldigheid, in Frankrijk
Mathurins genoemd. In 1236 werd in Aragon een orde van Trinitarische
zusters gesticht. Het feest werd in de benedictijnercongregatie van
Cluny opgelegd. Vanaf 1222 werd het bij de kartuizers gevierd, na 1230
ook bij de cisterciënzers, de eeuwige rivalen van Cluny. Omwille
van de moeilijkheid van het onderwerp — lees: het gevaar voor
ketterijen — gold een verbod om over de Drievuldigheid te
prediken. Uiteindelijk kon de Roomse kerk niet anders dan een standpunt
innemen, en werd het feest in 1334 voor de universele kerk ingesteld
door paus Johannes XXII.
Hoewel het feest traditioneel wordt gevierd op de eerste zondag na
Pinksteren, was dit niet overal het geval. Met name in Luik zelf duurde
het octaaf van Pinksteren tot en met de volgende zondag. Pas op de
avond van die zondag zong men de vespers van Trinitas, terwijl het
feest van Trinitas zelf werd gevierd op de tweede zondag na Pinksteren.
Dit blijkt onder meer uit een ordinarius van de Luikse
Sint-Lambertuskathedraal uit 1422.
De teksten uit Étienne' Drievuldigheidsofficie zijn grotendeels
psalmteksten, teksten uit het Nieuwe Testament, en teksten van
Alcuinus. Verder baseerde hij zich op de genoemde doxologieën, die
in een poëtische vorm ook aan het slot van hymnen werden gezongen.
Het resultaat van dit alles is een conglomeraat van verschillende
teksttypes in proza of poëzie.
Étienne sloot zich aan bij de nieuwe tendensen in het componeren
van heiligenofficies. Hij ordende immers de gezangen naar modus: de
eerste antifoon in de eerste modus, de tweede antifoon in de tweede
modus, enzovoort. De responsoria worden op dezelfde manier geordend.
Auditief is deze opeenvolging in de (eerder eenvoudige) vesperantifonen
vrij goed te volgen. Étienne beschreef als eerste deze werkwijze
in de proloog tot zijn Vita van de heilige Lambertus. De tekstzetting
neigt naar een verdeling van de tekst in even lange onderdelen, waarbij
melodische overeenkomsten en cadensformules als een vorm van muzikaal
rijm het verloop van de zinnen structureren. Melodisch valt de
bijzonder beweeglijke lijn op. Zeker in de responsoria uit de derde
nocturne, Summe Trinitati en Benedicamus Patri et Filio, wordt de
volledige toonomvang van de modus virtuoos doorlopen.
Psallentes zingt fragmenten van het officie van Étienne volgens
de Gentse versie van het eind van de vijftiende eeuw, gebruikmakend van
de grote antifonaria MS 15 (Universiteitsbibliotheek Gent). De late
vijftiende eeuw was in de Gentse Sint-Baafsabdij een periode van
vernieuwingen en hervormingen, reeds ingezet door Jacob van Brussel,
abt van 1457 tot 1470. Het was vooral Raphael de Mercatel, abt van 1478
tot 1507, die de abdij een nieuwe liturgische dynamiek gaf. Onder zijn
bewind werd ruimere aandacht besteed aan de polyfonie, en hij was het
die aan subprior Adrianus Malins de opdracht gaf tot het kopiëren
van (onder andere) het grote tweedelige antifonarium.
Het artistieke uitgangspunt is dat we een impressie geven van het
officie-gebeuren op de zondag na Pinksteren, rond 1500, in de
Sint-Baafsabdij te Gent. Uit het ruime aanbod van officie-gezangen werd
een bloemlezing gemaakt, met name uit de gezangen voor de eerste
vespers en de metten. In de bloemlezing werd gestreefd naar een
logische inhoudelijke opbouw en de afwisseling van verschillende
muzikale texturen. Extra aandacht wordt besteed aan vormen van simple
polyphony die in de vijftiende eeuw gebruikt werden, zoals bourdon en
fauxbourdon. Dat dit laatste te Gent onder abt de Mercatel bekend was,
blijkt uit de zetting van een Gloria in het Graduale (Ms 14) dat
Adrianus Malins tegen 1481 klaar had. Aan de gregoriaanse melodie werd
een tweede stem toegevoegd, in parallelle tertsen en kwinten. Dit
lijken geheugensteuntjes voor een driestemmige fauxrbourdon. We hebben
deze zetting toegepast op de invitatoriumpsalm Venite.
Het gezang dat we aanheffen heeft begin noch eind. Het is het verhaal
van de alfa en de omega, van het vleesgeworden woord, van leven en
dood, van leven na de dood. Ons aanheffen van dat verhaal komt uit het
niets, en ons zingen zal tot niets vergaan. Het is nietig en klein.
Meer nog, het heeft onze nietigheid en kleinheid tot onderwerp —
tegenover de grootheid van God en de onkenbaarheid van het mysterie van
de drie-in-één. De cantor zingt woorden van Desiderius
Erasmus van Rotterdam. Nooit op muziek gezet, nooit gezongen. Overigens
door de musicofoob Erasmus zeker nooit bedoeld om gezongen te worden.
"Aangezien de Goddelijke natuur de zwakheid van het menselijke
intellect onmeetbaar overstijgt (hoescherp of getalenteerd dat
intellect ook moge zijn) kan de realiteit ervan nooit waargenomen
worden door onze zintuigen, noch door ons verstand gevat worden, noch
door onze verbeelding voorgesteld worden, laat staan in woorden worden
uitgedrukt." Het is de zin waarmee Erasmus zijn parafrases op het
Johannes-evangelie aanvat. De recitant zingt Erasmus' woorden zoals hij
een stuk evangelie kan zingen, of een andere tekst uit het Nieuwe
Testament, of een commentaar op het evangelie, zoals van Augustinus.
Van een reciteertoon wijkt hij slechts af daar waar hij het omwille van
verstaanbaarheid en helderheid, maar ook vanuit zijn eigen verstaan van
de tekst, nodig acht. Zo legt hij de tekst aan een gemeenschap voor, in
zijn eigen versie, die vocaal en interpretatief bemiddeld is, en toch
genoeg ruimte laat voor een veelheid aan betekenissen en verstaan. "En
op zoek gaan naar kennis over de Goddelijke natuur door middel van
menselijk redeneren is roekeloosheid. Spreken over de dingen die niet
in woorden kunnen worden uitgedrukt is gekheid, ze definiëren is
heiligschennis." Met het zingend reciteren van een tekst van Erasmus
leggen we de nadruk op de historische gesitueerdheid van de
vijftiende-eeuwse gregoriaanse bronnen die we gebruiken: we zitten
volop in de pre-reformatie. Met het gebruik van Erasmus' tekst
verwijzen we tegelijk naar een eeuwenoude traditie, om tijdens officies
commentaarteksten van kerkvaders (voor) te lezen. Nog het meest brengen
we met deze retrospectieve daad ons zingen het Altijd Nu binnen. Zoals
het was in den beginne, en nu en altijd, tot in de eeuwen der eeuwen.
Het verhaal van de zoektocht naar uitvoeringspraktijken van
vijftiende-eeuws gregoriaans, is een verhaal zonder begin, en zonder
einde.
Pieter Mannaerts & Hendrik Vanden
Abeele
The Office of the Trinity:
Music from Liège with its sources in Ghent
In contrast to most of the festivals of the Catholic Church, the feast
of the Holy Trinity does not celebrate an event in the lives of Christ,
Mary or the Apostles, neither does it honour any particular saint. Its
theme is nothing so substantial as suffering or death, but rather one
of the basic doctrines of Christian belief, that God is three: the
Father, the Son and the Holy Spirit. Christ himself referred to this in
Matthew 28, vv 18-20: 'All power is given to me in Heaven and in Earth.
Go therefore and teach all nations, baptising them in the name of the
Father, of the Son, and of the Holy Spirit, teaching them to observe
all the things that I have commanded you'. Bishop Étienne of
Liège was fascinated by this concept of the Three-in-One to such
an extent early in the 10th century that he wrote an Office around it.
The Office quickly gained popularity in many places, although four
centuries had to pass before it was recognised as a universal
feast-day. Ensemble Psallentes here presents the Office as preserved in
a remarkable 15th century manuscript from the Abbey of St. Bavo in
Ghent.
When the Carolingian empire was divided into three by the Treaty of
Verdun in 843, its two primary liturgical centres of Aachen and Metz
came to lie in Francia Media; Aachen and Metz had been at the heart of
literary, liturgical and musical reform from the 8th century onwards.
The province of Liège also hummed with musical creativity, this
taking its form chiefly in the creation of new Offices for saints,
these principally for saints who were particularly popular in one area
or region. The texts of such vita were not only read aloud but were
also used as the basis for antiphons and responses. The sequence of
texts and sung passages was governed more or less by the 'plot', the
actual narration of the saint's life. Amalarius of Metz (ca. 775-850)
coined the termed historia for such Offices; like the vitæ
themselves, the texts of the historiæ were either in prose or in
poetry (both rhymed and metrical), and sometimes in a combination of
the two. What is remarkable about the musical activity in Liège
is that we actually know some of the names of the composers concerned,
including the above Bishop Étienne. He was born around 850 in a
family that was related to the Carolingians and he was educated at the
cathedral school in Metz and at the palace school in Aachen. He was
appointed canon in Metz around 888 and later became abbot of the abbeys
of St. Michel, St. Evre and Lobbes; he was to continue in this function
even after his election as bishop in 901. It was thanks to the prestige
and the size of the bishopric of Liège that Étienne was
able to play an important political role as a link between the kingdoms
of Francia Orientalis and Francia Occidentalis. He died on 16 or 19 May
920.
The compositions of Étienne of Liège are amongst the
oldest pieces of music known from the Netherlands and their honourable
age is only exceeded by the Planctus Caroli (814), a lament
upon the death of Charlemagne. Étienne' authorship is confirmed
by various sources, of which the oldest can be dated a scarce twelve
years after his death. Heriger, the abbot of Lobbes Abbey from 990 till
1007, wrote his Gesta episcorumTungrensium,Trajectensium et
Leodiensium (Chronicles of the bishops of Tongres, Maastricht and
Liège) at the beginning of the 11th century; these were
supplemented some fifty years later in 1052 and 1053 by Anselmus, the
abbot of Saint-Hubert. Anselmus quotes a document that is dated 16
November 932 in which Étienne' successor Richarius confirms that
'our predecessor Etienne composed a complete Office of responses and
antiphons for the nocturnal, matutinal and evening offices to one of
the sweetest of melodies (dulcissime modulationis)'.
The Feast of the Trinity was already stated as being held on one of the
Sundays after Whitsun in the Sacramentarium Gergorianum (7th
century) and the Sacramentarium Gelasianum (8th century).
Étienne provided the feast day with its own Office, but its
rapid distribution was principally due to his successor Richarius, for
he imposed its use throughout the bishopric of Liège. The
prestige that Liège enjoyed in the 10th and 11th centuries also
played a role in its distribution and the Office quickly spread
throughout the Netherlands, France, England, Germany and Switzerland.
Despite such a dissemination, Pope Alexander II (d. 1073) was unwilling
to recognise the new feast-day: the mystery of the Trinity was a far
too controversial issue at that time, and instead he used the argument
that the Trinity was honoured every time a doxology (the 'Glory be to
the Father, the Son and the Holy Spirit' that concludes every psalm)
was said or sung. Alexander's resistance indicates just how topical
these theological discussions were during that period. The
dissemination of the Office of the Trinity was nevertheless
unstoppable: a new monastic order, the Brothers of the Holy Trinity,
was founded in 1198; in France they were known as the Mathurins. An
order of Trinitarian sisters was founded in Aragon in 1236 and the
feast day also entered the calendar of the Benedictine congregation of
Cluny. It was celebrated from 1222 onwards by the Carthusians and after
1230 also by the Cistercians, the eternal rivals of the Benedictines of
Cluny. Thanks to the complexity of the subject and the danger of
heresies in particular, all sermons about the Trinity had previously
been banned; the Roman Church was, however, finally obliged to take a
position on the subject and the feast of the Holy Trinity was
established for the Church as a whole by Pope John XXII in 1334.
Although the feast-day is normally celebrated on the first Sunday after
Whitsun, this was not always the case everywhere. In Liège
itself the octave of Whitsun lasted until the following Sunday and it
was only on the Sunday evening that the Vespers for Trinity were sung;
the feast-day itself was celebrated on the second Sunday after Whitsun.
There are several sources for this, including an Ordinary of the Mass
from the Cathedral of St. Lambert in Liège dated 1422.
The texts from Étienne' Office for Trinity are taken for the
most part from psalm texts, texts from the New Testament and texts by
Ealhwine of York. Étienne also employed various doxologies in
verse form (see above) that were also sung at the ends of hymns, the
whole resulting in a conglomerate of various types of texts in either
prose or poetry.
Étienne allied himself with the new trends in his composition of
Offices for saints' days. He always organised the songs in the same
way: the first antiphon was in the first mode, the second antiphon in
the second mode and so on. The responses were organised in the same
manner. Such a sequence is easy to trace in the Vespers antiphons that
had previously been much simpler. Étienne was the first to
describe this procedure, doing so in the Prologue to his Life of Saint
Lambertus. The text is divided into long sections in which melodic
similarities and cadential formulas structure the sequence of the
sentences into a form of musical rhyme. The particularly active musical
line is especially melodic and the complete tessitura of the mode is
particularly skilfully navigated in the Responses from the Third
Nocturne, the Summe Trinitate and the Benedicamus Patri et Filio.
Psallentes has chosen to perform fragments from the Office of
Étienne from to the Ghent manuscript that is dated from the end
of the 15th century; they also make use of the large collection of
antiphons (MS 15) in the Ghent University Library. The late 15th
century was a period of renewal and reform that had been initiated by
Jacob of Brussels, abbot from 1457 to 1470, although it was primarily
Rafael de Mercatel, abbot from 1478 to 1507, who provided the abbey
with a new liturgical impetus. More attention was paid to polyphony
under his leadership and it was also he who commissioned the sub-prior
Adrianus Malins to copy out the large collection of antiphons in two
volumes.
Our artistic point of departure was that we should provide an
impression of how the Office would have been performed on the first
Sunday after Whitsun in St. Bavo's Abbey in Ghent around 1500. We have
made a selection from the plentiful supply of vocal music for these
Offices, choosing primarily music for Vespers I and Matins. We have
aimed for a logical contextual construction and for the alternation of
musical textures. We have also paid extra attention to forms of simple
polyphony that were employed in the 15th century such as bourdon and
fauxbourdon; it can be seen that this last was known in Ghent at the
time of abbot de Mercatel from the copy of a Gloria in the Gradual (Ms
14) that Adrianus Malins completed around 1481. A second voice is added
to the Gregorian chant in parallel thirds and fifths, giving the
impression that they are mnemonic indications for a three-part
fauxbourdon. We have adapted this setting to the Venite.
The song that we raise has neither beginning nor end. It is the tale of
alpha and omega, of the Word incarnate, of life and death, of life
after death. Our beginning of this tale comes out of nothing and our
song will die away into nothing. It is insignificant and small and,
what is more, its subject is our insignificance and littleness in
comparison God's greatness and the impossibility of comprehending the
mystery of the Three-in-One. The cantor sings words by Desiderius
Erasmus of Rotterdam that were never set to music and never before
sung, especially when we consider that the music-hater Erasmus
certainly never intended them to be sung. 'Given that the nature of God
immeasurably transcends the weakness of human intellect, however sharp
that intellect may be, its reality can therefore never be encompassed
by either our senses or our understanding, nor be pictured by our
imagination, let alone be expressed in words'.
This is the sentence with which Erasmus begins his paraphrases of St.
John's Gospel. The cantor sings Erasmus' words as he would chant a
section of the Gospel or any other text from the New Testament, or of a
Gospel commentary such as Augustine's. He varies the chanting tone
where he considers it necessary not only for comprehension and clarity,
but also from his own comprehension of the text. He thus presents the
text to a community in a version with his own vocal setting and reading
that nevertheless leaves enough room for a multitude of meanings and
interpretations. 'To seek out knowledge of the nature of God through
the power of human reasoning is futility. To speak about things that
cannot be expressed in words is madness, and to define them is
blasphemy'.
This text of Erasmus' emphasises the historical situation of the 15th
century Gregorian sources that we have chosen: we are in the period
shortly before the Reformation. Our use of Erasmus' text is also a
reference to an ancient tradition, that of reading out commentaries by
the Church Fathers during the Offices. Most of all, however, we bring
He who is the Eternal Present into our innermost being through our
retrospective deed. As it was in the beginning, is now and ever shall
be, world without end.
This tale of a quest for 15th century performance practices for
Gregorian chant is indeed a tale without beginning and without end.
Pieter Mannaerts & Hendrik Vanden
Abeele
Translation: Peter Lockwood
